به گزارش اصفهان زیبا؛ سید محمود علایی طالقانی، متولد اسفند ۱۲۸۹ شمسی، روحانی شیعه، مفسر قرآن، نواندیش دینی و فعال سیاسی‌اجتماعی بود. او در خانواده‌ای مذهبی و دارای روحیه انقلابی در روستای گلیرد طالقان در استان البرز به دنیا آمد. پدرش ابوالحسن علایی طالقانی، نخستین استاد او بود.
آیت‌الله طالقانی خود در این رابطه می‌گوید: «ایام طفولیت را در حالی می‌گذراندم که تهران پرآشوب، اوان تحویل و تحول‌ها، قدرت‌ها و نیمه‌بیداری‌های مردم ستم‌زده را شاهد بود. من به همراه پدرم به‌عنوان بزرگ‌ترین فرزند ذکور در همه مجالس دینی و اجتماعات سیاسی علما و مبارزان شرکت می‌کردم و به سخنان آن‌ها گوش می‌دادم. مرحوم پدرم که دلی پر‌ایمان و سری پر شور داشت، تلاش می‌کرد تا در آغاز تحولات، علما را متحد کند و جلوی سیل بی‌دینی و استقرار خودسری و (خودکامگی) را بگیرد. در همین اوان، وارد حوزه علمیه قم شدم و قریب ۲۰ سال در آنجا ماندم.»
ایشان کسب علم و تحصیل را تا کسب درجه اجتهاد در قم ادامه داد و سپس در سال ۱۳۱۰، مخفیانه به نجف رفت و موفق به کسب اجازه‌نامه اجتهاد شد. پس از مدتی و به اصرار دوستان، جهت تدریس راهی تهران شد و مجالس بحث و تفسیر قرآن را در خانه‌ها و دور از چشم مأموران برقرار کرد.
او در دوران نهضت ملی‌شدن نفت به حمایت از محمد مصدق برخاست و پس از سقوط دولت مصدق در کودتای ۲۸ مرداد به همراه جمع کثیری از طرفداران مصدق به نهضت مقاومت ملی پیوست و پس از توقیف این نهضت و شروع مجدد فعالیت‌های جبهه ملی ایران به آن‌ها ملحق شد.
او به شورای مرکزی این جبهه راه یافت؛ اما پس از مدتی طالقانی، مهدی بازرگان و یدالله صحابی، حزب نهضت آزادی ایران را بر اساس عقاید ملی و مذهبی تشکیل دادند.
آیت‌الله طالقانی چندین مرتبه به علت فعالیت‌های سیاسی به زندان رفت. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در اواخر عمر خود از طرف امام خمینی به‌عنوان امام جمعه تهران معرفی شد و پس از آن نیز وارد مجلس خبرگان قانون اساسی شد و یک ماه بعد درگذشت.
تفسیر قرآن در زندان
این مفسر با اخلاص قرآن در دوران پهلوی، سه مرتبه به زندان رفت. اما در زندان نیز کار تفسیر قرآن را بر زمین نگذاشت و آیات قرآن کریم را برای زندانیان تفسیر می‌کرد.
مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی که در زندان همراه آیت‌الله طالقانی بود در این رابطه می‌گوید: آیت‌الله منتظری در زندان تدریس فقه را شروع کرد و آیت‌الله طالقانی تفسیر قرآن می‌گفت. ایشان تدریس خود را از سوره انعام شروع کرد و با وجود نبودن کتابی در زندان، تفسیر بسیار برجسته‌ای ارائه می‌داد؛ حتی ایشان برای دختر خود اعظم طالقانی که به‌عنوان زندانی سیاسی همراه پدر محبوس بوده و محکوم به حبس ابد شده بود نیز حین ملاقات هفتگی، تفسیر المیزان می‌گفت.
طالقانی و عبادات فردی
تقید آیت‌الله طالقانی به عبادات، نوافل، نماز شب و قرائت قرآن بسیار حائز اهمیت بود؛ چراکه ایشان در جامعه آن روز به فردی سیاسی مشهور شده بود و به زعم عمومی جامعه آن وقت، فرد سیاسی تقید چندانی نسبت به انجام امور معنوی و عبادات نداشت.
اما طالقانی بسیار در این زمینه کوشا بود. مرحوم مهدوی کنی در این رابطه می‌گوید: من شبی را ندیدم که نماز شب ایشان ترک شود.
اندیشه‌های سیاسی آیت‌الله طالقانی
آیت‌الله طالقانی همواره برای رهایی از استعمار و استبداد و ایجاد تحول و انقلابی سیاسی در ایران تلاش می‌کرد.
او مسئله انقلاب ایران را محدود به یک ملت و یک مرز نمی‌دانست؛ بلکه معتقد بود انقلاب اسلامی پدیده‌ای است که سرنوشت خاورمیانه و دنیا را تغییر خواهد داد و همیشه آرزومند بود که این نهضت اسلامی ایران همانند موجی به پیش رفته و منطق و مکتب نوینی را به دنیای ناامید از مکاتب و نظام‌های گوناگون ارائه دهد.
ایشان معتقد بود که رسولان الهی برای برپایی قسط و عدل فرستاده شده‌اند تا هر انسانی به خود آید و قیام به قسط کند. پس قیام به قسط، مربوط به یک گروه و مردم خاص نیست؛ بلکه همه آن‌هایی که در بندهای گوناگون شرک و جهالت گرفتارند، مخاطب این آیات هستند.
هر انسانی با استعدادهای خاص و امکاناتی که دارد، باید به اقامه حقی که برای او در این سیاره زمین و سفره گسترده طبیعت در نظر گرفته شده، بپردازد.
قسط به این معنا، هماهنگ با نظام آفرینش است. این مفهوم قسطی است که هدف همه انبیا بوده و اقامه آن بر فرد فرد کسانی که مؤمن به این حقیقت‌اند، واجب شده است.
بازتاب اندیشه‌های غرب‌ستیزانه سید قطب در تفکرات آیت‌الله طالقانی
سید قطب، نظریه‌پرداز برجسته اخوان‌المسلمین مصر ازجمله شخصیت‌های مشهوری است که تأثیر عمیق اندیشه‌های او بر جهان اسلام به قدری گسترده است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
روحانیون ایرانی نیز که تمدن غرب را خطری بزرگ برای هویت اسلامی جامعه خود می‌دانستند، در کنار سایر منابع از اندیشه‌های سید قطب نیز برای مبارزه با الگوهای غربی بهره می‌بردند.
اندیشه‌های سید قطب بر آرای غرب‌ستیزانه آیت‌الله طالقانی نیز تأثیر‌گذار بوده و بسیاری از اندیشه‌ها و نظرات این دو شخصیت بزرگ مشترک است. تشابه مفهومی بین تفکرات آن‌ها در آثار دهه ۳۰ شمسی به بعد آیت‌الله طالقانی و در آرای غرب‌ستیزانه ایشان بیشتر قابل‌مشاهده است.
آرایی چون تصویر کردن دو راهی برای بشریت در جهان امروز، نسبت‌دادن بردگی و بت‌پرستی به انسان در تمدن غرب، توصیف غرب به‌عنوان جامعه جاهلی، معرفی اسلام به‌عنوان تنها راه‌حل مشکلات جهان و سخن گفتن از لزوم جهاد به‌منظور استقرار حکومت اسلامی و رهایی از جامعه غیرالهی در اندیشه‌های هر دو شخصیت مذکور، مطرح‌شده است.
آیت‌الله طالقانی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با اندیشه‌ها و آثار سید قطب آشنایی داشته است.
ایشان نه‌تنها با افرادی چون نواب صفوی، آیت‌الله کاشانی و سید هادی خسروشاهی که به‌نحوی با متفکران مصری و از جمله سید قطب مرتبط بودند، در تماس بود، بلکه خود نیز در سفرهای گوناگون به کشورهای مسلمان و شرکت در کنفرانس‌های اسلامی با صاحب‌نظران آشنا با اندیشه‌های سید قطب دیدار می‌کرد.
آیت‌الله طالقانی در برخی آثار خود از سید قطب در کنار دیگر شخصیت‌های مصری نام برده است. با توجه به سخنان ایشان مبنی‌بر نیاز به اندیشه‌ای پویا و جذاب برای جوانان در دوران هجوم ایدئولوژی‌های غیراسلامی به ایران، احتمال بهره‌گیری ایشان از آثار سید قطب بیشتر تقویت می‌شود.
تفسیر پرتوی از قرآن
مجموعه «پرتوی از قرآن»، تفسیری ۶جلدی و ناتمام از آیت‌الله طالقانی است که طی سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۴۱ ش فراهم آمد و به‌تدریج منتشر شد.
این تفاسیر شامل تفسیر سوره‌های حمد، بقره، آل عمران و بخشی از جزء سی‌ام قرآن و ۲۲ آیه از سوره نساء است. علاوه بر این، در جلد ششم این تفسیر، به کوشش سید محمد مهدی جعفری، فرهنگ لغات، اصطلاحات و تعبیرات به‌کار رفته توسط ایشان شرح داده شده است.
شیوه تفسیری ایشان در این کتاب جامع بود و از همه شیوه‌های معمول در حد درست و متعادل استفاده شده است. آیت‌الله طالقانی هیچ شیوه‌ای را بدون درایت، نقد و گزینش اندیشه‌وران به‌کار نمی‌گرفت.
لکن کاربرد ساختاری واژه‌ها از ویژگی‌های کم‌نظیر این تفسیر است. همچنین در این تفسیر به‌وفور توجه به نیازهای سیاسی و اجتماعی جامعه به چشم می‌خورد.
روش تفسیری پرتوی از قرآن
مرحوم طالقانی روش تفسیری خود را چنین معرفی می‌کند: نخست چند آیه به ردیف و شماره آورده شده و پس از آن ترجمه آیات به فارسی تطبیقی آمده است. چنان‌که از حدود معانی صحیح لغات خارج نباشد. پس معانی، مترادف و موارد استعمال و ریشه لغات در موارد لزوم بیان‌شده تا در ذهن خواننده مجال تفکر بیشتری باز شود.
آنگاه آنچه از متن آیات مستقیما بر ذهن تابیده بیان می‌شود. گاهی در موارد مقتضی از احادیث صحیح و نظر مفسران نیز استفاده‌شده است.
سپس درباره آیات، آنچه به فکر نگارنده رسیده و بر ذهنش پرتو افکنده، منعکس شده تا شاید خواننده هر چه بیشتر به رموز هدایتی قرآن آشنا شود و ایمان تقلیدی به کمال تحقق رسد و جویندگان هر چه بیشتر در اعماق ژرف آیات فرو روند و در انوار آن غوطه‌ور شوند.
منابع مورد استفاده در این تفسیر
هرچند بخشی از این تفسیر، نتیجه تدرس‌های آیت‌الله طالقانی در شرایط محدود زندان است. اما به شهادت متن تفسیر و گزارش حاضران در کلاس‌های ایشان، برخی منابع نیز در تألیف این اثر مورد توجه قرار گرفته است.
البته جلد اول را ایشان در سلول انفرادی نگاشته و بدون مراجعه به هیچ کتابی آن را تألیف کرده‌است. برخی منابع مورداستفاده در این تفسیر عبارت‌اند از تفسیر القرآن‌الکریم ملاصدرای شیرازی و تفسیر مجمع‌البیان که در دسترس ایشان بوده‌است.
همچنین تفسیر شیخ محمد عبدو با عنوان المنار نیز مورد عنایت ایشان بوده و تفسیر سید احمد خان هندی، تفسیر جواهر و تفسیر المیزان نیز از منابع دیگر این اثر به شمار می‌رود.
تأثیر اجتماعی تفسیر پرتوی از قرآن
روشن‌فکران مذهبی در دهه‌های ۳۰ تا ۵۰ هجری از این تفسیر و مؤلف آن بیش‌از همه تأثیر می‌پذیرفتند و بعد از خواندن این اثر، وارد میدان مبارزه می‌شدند. در واقع اندیشه‌های آیت‌الله طالقانی، افراد را وادار به حرکت اجتماعی می‌کرد.
لذا تفکر سیاسی‌بودن تفسیر پرتوی از قرآن در جامعه رونق گرفت و برخی این تفسیر را تفسیری سیاسی از قرآن و اسلام دانستند. البته اشتباهی که در اینجا رخ داده بود، اختلاط مباحث روز و سیاسی تلقی کردن این کتاب بود.
طبیعی است که در جو ملتهب دوران انقلاب، سیاست و سیاست‌زدگی حرف اول را در تمام حرکت‌ها حتی فعالیت‌های فرهنگی و دینی بزند.
اما بااین‌حال مجامع علمی نیز از این تفسیر غافل نبودند؛ به‌عنوان مثال نقل است که مرحوم سید مصطفی خمینی از جمله مآخذی که برای تألیف تفسیر خود انتخاب کرده بود، تفسیر پرتوی از قرآن بود و این امر تأیید والد گرامی‌شان یعنی امام‌خمینی را نیز به‌همراه داشت.