به گزارش اصفهان زیبا؛
روایت احیای چهارطاقی‌ها و بقاع تخت‌فولاد
محمدعلی ایزدخواستی / مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان
غنای فضایی تخت‌فولاد، یکی از خصوصیات ممتاز این مجموعه تاریخی است؛ به‌گونه‌ای که وقتی وارد تکیههای مختلف می‌شویم، در میانه فضاهای مختلف، عمارت‌های چهارطاقی وجود دارد که باعث می‌شوند فضاسازی ارزشمندی برای تکیه ایجاد شود.
از این لحاظ تکیه‌ها باهم متفاوت و متمایز می‌شوند. فضاهایی که چهارطاقی‌ها و سازه‌هایی شبیه چهارطاقی‌ها به وجود می‌آورند، ارزش‌افزوده‌ای برای مجموعه هستند و با ایجاد تنوع فضایی گسترده میزبانی بهتری از زائران و گردشگران تخت‌فولاد فراهم می‌کنند.
از سوی دیگر این چهارطاقی‌ها با توجه به اینکه دارای در و پنجره نیستند و زائران دسترسی آسانی به آن‌ها دارند، فضای مسقف مطلوبی را برای مردم ایجاد می‌کنند تا در هر زمان به آن‌ها دسترسی داشته باشند و از گزند آفتاب و باران هم در امان بمانند. در فضای داخلی این چهارطاقی‌ها هم تزییناتی وجود دارد که هرکدام را به شکلی متمایز ساخته و فضای معنوی ویژه‌ای را ایجاد کرده است.
همه این موارد در افزایش مطلوبیت فضایی برای انسان نقش چشمگیری دارد؛ به‌گونه‌ای که انسان با ورود به این چهارطاقی‌ها و سازه‌های مشابه احساس می‌کند به مزار بزرگی تشرف یافته است؛ بنابراین وجود چهارطاقی‌ها در تخت‌فولاد، با فراهم‌کردن دسترسی آسان، مطلوب و صمیمی و تشرف مکانی، یک مزیت عالی در کالبد تخت‌فولاد است.
بسیاری از تکایا و بقاع تخت‌فولاد در سال‌های گذشته توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان مورد مرمت و حفاظت قرارگرفته بودند؛ اما به‌گونه‌ای می‌توان گفت چهارطاقی‌ها با توجه به اینکه ازنظر مساحت بناهای کوچکی هستند و ازنظر شکل و فرم، معماری ساده‌تری دارند، کمتر موردتوجه بودند.
از طرف دیگر، بسیاری از چهارطاقی‌ها، در گوشه‌گوشه تخت‌فولاد پراکنده بودند و این پراکندگی هم باعث می‌شد به‌گونه‌ای در دید اصلی قرار نگیرند. اما سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان توجه و حفاظت ویژه از چهارطاقی‌ها را در برنامه کار خود قرار داده است؛ مخصوصا که امکان هوازدگی از داخل، سقف و جداره‌های بیرونی در آن‌ها بیشتر بود؛ بنابراین موج مرمت چهارطاقی‌ها و بقاع تخت‌فولاد از سال گذشته آغاز شده و هنوز هم با قوت ادامه دارد.
پژوهش‌های تاریخی درباره چهارطاقی
در توصیف کالبدی و تاریخی «چهارطاقی» در مقاله «چهارطاقی؛ سابقه کاربرد واژه و صورت» به قلم فاطمه گلدار، دانشجوی دکترای معماری دانشگاه شهید بهشتی، آمده: «چهارطاقی واژه‌ای است از واژگان معماری که به‌صورت بنای مربع گنبدپوش و محصور به چهارطاق اشاره دارد. گرچه قدمت این واژه کمتر از قدمت صورت معماری آن است؛ ازآنجاکه این واژه حامل قضاوتی درباره ماهیت و کارکرد این‌گونه بنا نیست و بر صورت و کالبد آن دلالت می‌کند، برای مقصود این تحقیق بر دیگر اسامی رایج ازجمله آتشکده، آتشگاه، کاخ و بقعه برتری دارد. کاربرد این واژه در زبان فارسی به سده‌های نخست پس از اسلام بازمی‌گردد.»
در ادامه این مقاله بر این نکته تأکید شده: «نخستین نمونه به‌جامانده یا طرح چهارطاقی متعلق به دوره اشکانی است. دوره رونق چهارطاقی‌ها در زمان ساسانیان بوده است. علاوه بر چهارطاقی‌هایی که از دوران اسلامی پابرجا بوده‌اند، طرح چهارطاقی در برخی از ابنیه، ازجمله مقابر و مساجد دوره اسلامی به‌کار رفته است. باوجود تداوم در کاربرد طرح چهارطاقی در ایران به مدت بیش از دو هزار سال، نام آن دارای ابهام است. سابقه کاربرد نام چهارطاقی به سده پنجم هجری بازمی‌گردد. با در نظر داشتن تعدد چهارطاقی‌ها در دوره ساسانی ، این فرضیه قابل‌طرح است که برخی از آتشکده‌های دوره ساسانی چهارطاقی بوده‌اند. آنچه این فرضیه را قویتر می‌کند، موضوع آتشکده‌های تبدیل‌شده به مسجد است که طرج چهارطاقی دارد و اخبار آن در متون اسلامی آورده شده است؛ همچنین در متونی، چهارطاقی با نام گنبدک نامیده شده است.»
در مقاله دیگری به قلم حسین پورنادری، منتشرشده در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی هم آمده: «برخی از پژوهشگران گفته‌اند، گنبدِ برپاشده بر سه‌کنج‌ها، ریشه در معماری خشتی شرق ایران دارد که از گنبد ساده ساخته‌شده با خشت‌های منظم و یا طاق بر روی سه‌کنج‌ها توسعه یافته است. چهارطاق‌ها، در ساده‌ترین شکل آن (تک چارطاق) و یا با دهلیزهایی در اطراف چهارطاق مرکزی، تالارها و ایوان‌ها با پوشش‌های گاهواره‌ای، از عوامل عمده و رشدیافته معماری ساسانی به شمار میرود. به‌این‌ترتیب، بنا به‌صورت کوشک منفرد به وجود می‌آمد که در چهار سوی آن، چهار درگاهی باز قرار داشت. در محورهای گنبد اصلی گاه پنجره‌های کوچکی نیز باز می‌شده است و گاه بدون پنجره باقی می‌ماند و تقسیماتی به عمل نمی‌آمد.»
ماجرای عملیات مرمت و احیای 9 تکیه و بقعه در تخت‌فولاد
چهارطاقی‌ها و بقاع روبه‌روی درب شمالی تکیه مادرشاهزاده، شمال غرب مقبره بابارکن‌الدین، ضلع شرقی آب‌انبار کازرونی، تکیه فیض علی شاه و کریم‌زاده در سال گذشته توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان مرمت شدند.
در سال جاری نیز عملیات مرمت و احیا برای بقاع و چهارطاقی‌های داخل تکیه کازرونی، فاضل هندی، موزه سنگ و تکیه سیدالعراقین تعریف شد و این سازه‌ها در دست مرمت قرار گرفتند.
در گزارش مطالعات و پایش که توسط کارشناسان سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان انجام شد، از چهارعامل تخریب این سازه‌ها نام‌برده شده که به‌طورکلی عبارت‌اند از: عوامل جوی، عدم رسیدگی، فرسودگی و وجود رطوبت که به نشست پی و ایجاد تخریب منجر شد.
پیرو پایش و ارزیابی وضعیت موجود پنج چهارطاقی و بقعه در تخت‌فولاد در دست مرمت قرار گرفتند.
اقداماتی که برای این بناها انجام‌شده را می‌توان به‌صورت کلی در این سرفصل‌ها طبقه‌بندی کرد: تخلیه بندهای فرسوده، بندکشی مجدد با ملات گچ و شیرابه آهک، لایه‌برداری و زدودن آلودگی، حفر چاه جذبی در محوطه، حذف گیاهان رونده در پیرامون بنا، کف‌سازی و اصلاح شیب‌بندی، برچیدن آجرفرش و دوخت‌ودوز ترک سقف، عایق بام، اجرای مجدد آجرفرش و تکمیل هره‌چینی.
