به گزارش اصفهان زیبا؛ امتداد شکاف‌های کف سالن به بالکن هم رسیده؛ شکاف‌هایی که گوشه و کنار خانه را پُر کرده و هر روز بیشتر دهان باز می‌کند. مثل ماری که سر از تخم برآورده و خیلی زود قد می‌کشد، ترک‌ها کاشی‌ها را ترکانده‌اند و پیچیده‌اند لابه‌لای کاشی‌های روی دیوار آشپزخانه تا خودشان را به سقف رسانده باشند: «موقع آشپزی تکه‌های گچ از آن بالا به داخل غذا پرت می‌شوند.»
پیرزن صاحب‌خانه، اما نمی‌داند که سروکله شکاف‌ها روی دیوارها و سقف و کف خانه‌اش از کی پیدا شده‌اند، فقط می‌داند که حالا چند سالی است این ترک‌ها بلای جان خانه و خانواده‌اش شده است و خواب را از چشمان آن‌ها می‌رباید: «هر روز ترک‌ها بیشتر و عمیق‌تر می‌شوند و وحشت به دلمان می‌اندازند؛ ترس از اینکه سقف روی سرمان خراب شود یا دیوار فرو بریزد و بلایی به سرمان بیاورد، یک‌لحظه هم رهایمان نمی‌کند.»
پای فرونشست زمین، خیلی وقت است که به منطقه […] باز شده است و سازه‌های مسکونی را تحت تأثیر قرار داده؛ ترک‌های بزرگ و عمیقی که روی دیوار جا خوش کرده‌اند و دیوارها را از هم شکافته‌اند یا باعث جابه‌جایی آن‌ها شده‌اند.
پیرزن می‌گوید: «خیلی از همسایه‌ها ترک‌ها را بازسازی کردند؛ اما دوباره سروکله آن‌ها پیدا شد؛ برای همین هم خانه را تخلیه کردند و از این منطقه رفتند. همسایه جدید هم که آمده، می‌گوید نمی‌دانستم این ترک‌ها به خاطر فرونشست است وگرنه آن را نمی‌خریدم.»
ترک‌ها برای اهالی منطقه آشنا هستند. خیلی‌هایشان می‌گویند امکان کوچ از این منطقه را ندارند و باید بسازند و بسوزند.
اگرچه صاحب یک املاکی به «اصفهان‌زیبا» می‌گوید که فرونشست، چندان بر خریدوفروش و اجاره ملک در این منطقه تأثیری نداشته است، خانه‌های تخلیه‌شده و محله سوت و کور و دیوارهای ترک‌خورده که بعضی‌هایشان هم چندین بار مرمت شده‌اند، به‌خوبی گواه پیشروی پدیده فرونشست زمین به سازه‌های مسکونی است.
این پدیده، البته فقط یک منطقه را تحت تأثیر خود قرار نداده است؛ بلکه آن‌طور که گزارش‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد، فرونشست کم‌وبیش تمامی مناطق را تحت‌الشعاع قرار داده است؛ برخی اما بیشتر و بعضی دیگر کمتر؛ به‌طوری‌که از 35 دشت استان اصفهان ۲۹ دشت ازنظر کاهش آب‌های زیرزمینی در شرایط بحرانی قرار دارند؛ ضمن اینکه گفته می‌شود، نرخ فرونشست در دشت‌های استان بین ۵ تا ۱۸ سانتیمتر است که در این زمینه دشت اصفهان‌برخوار و دشت مهیار بیشترین افت سطح آب‌های زیرزمینی را داشته‌اند.
نرخ بالای فرونشست زمین در اصفهان و تحت تأثیر قرار گرفتن مساحت عظیمی از آن، نام شهر اصفهان را پرریسک‌ترین شهر کشور ازنظر فرونشست زمین قرار داده است.
آخرین داده‌های سازمان زمین‌شناسی که در رسانه‌ها منتشر شده، نشان می‌دهد که در حال حاضر نرخ فرونشست در دشت اصفهان‌برخوار در حدود 160 میلی‌متر در سال است و فرودگاه شهید بهشتی اصفهان بین 8 تا 12 سانتیمتر در سال نشست می‌کند.
همچنین نرخ فرونشست در سال‌های 1400 تا 1401 در مناطق شمالی اصفهان 156 میلی‌متر اعلام‌شده که تقریبا 40برابر نرخ جهانی است؛ اعداد و ارقامی که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی فرونشست در اصفهان است و اگر برای کنترل آن فکری نشود، ممکن است سازه‌های مسکونی آسیب ببینند.
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «2 میلیون و 700هزار نفر اصفهانی در پهنه‌های فرونشستی زندگی می‌کنند.»
برآوردها هم نشان می‌دهد که در هاله هلالی فرونشستی شمال شهر اصفهان که مناطق 2، 7، 8، 9، 14 و 15 را در بر گرفته است، حدود یکصد و 28 هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت (آمار مرکز آمار سال نودوپنج) قرار دارد.
ساختمان‌های فاقد اسکلت و فرسوده مسلما در نشست‌های نامتقارن زون‌های فرونشستی، بیشترین آسیب‌پذیری را دارند؛ همچنین قرارگیری سایر مستحدثات و زیرساخت‌های شهری در این پهنه، به‌طور بارز بیانگر ریسک بالای فرونشست زمین در اصفهان است.
به گزارش «اصفهان زیبا»، رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور می‌گوید که باید دستورالعملی وجود داشته باشد تا متولیان امر در حوزه شهرسازی و میراث و… بر اساس آن بتوانند به حفظ و حراست سازه‌ها بپردازند؛ اصلا شکی در این مسئله وجود ندارد؛ اما این کار سختی‌هایی هم دارد؛ چراکه نوع سازه‌ها و مناطقی که آن‌ها در آنجا قرار گرفته‌اند، با یکدیگر متفاوت است. درواقع هر منطقه‌ای رفتار متفاوتی از خود نشان می‌دهد و نرخ آن نیز در مناطق مختلف با همدیگر یکسان نیست. از سوی دیگر، تخریب سطحی فرونشست می‌تواند بیانگر مشکلی دیگر در زیرزمین مثل خالی‌شدن سفره‌های زیرزمینی باشد؛ پس تا زمانی که به‌طور بنیادین نتوان فرونشست را کنترل کرد، اقدامات سطحی روی زمین هم تأثیرگذار نخواهند بود و صرفا همانند یک مسکن موقت عمل می‌کنند.
آب؛ مرهمی بر زخم فرونشست
تنظیم تراز دقیق برداشت و تغذیه منابع آب زیرزمینی، تنها راهکار مدیریت فرونشست زمین است؛ راهکاری که همه کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند و مدام بر آن تأکید می‌کنند.
بهرام نادی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد و عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان نیز در زمره همین کارشناسان قرار می‌گیرد.
او در گفت‌وگو با «اصفهان زیبا» می‌گوید که آیین‌نامه‌ای برای مرمت یا بازسازی سازه‌های مسکونی که درگیر فرونشست شده‌اند، وجود ندارد؛ چراکه «فرونشست، امری خودخواسته است و به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی رخ داده است؛ پس مادامی که منابع آب زیرزمینی افت داشته باشند و کاهش یابند، فرونشست نیز ادامه خواهد داشت و راهکاری برای حل آن نیست؛ درست مثل آدمی که سیگار ریه‌هایش را تخریب کرده و راهی جز ترک سیگار ندارد؛ چراکه امکان ساخت ریه جدید برای او وجود ندارد.»
به گفته نادی، بین فرونشست و افت آب زیرزمینی رابطه مستقیم وجود دارد و این امری ثابت‌شده در همه جای دنیا اعم از کالیفرنیا و اندونزی و سایر کشورهای دیگر است و برای کنترل آن باید منابع آبی به‌خوبی مدیریت شوند.
نادی می‌افزاید: «ترک‌های ناشی از فرونشست حتی پس از ترمیم دوباره سروکله‌شان پیدا می‌شود و برای ساکنان سازه‌های مسکونی احساس ناامنی و ترس به وجود می‌آورد؛ اتفاقی که نتیجه نهایی آن تخلیه آن سازه است.»
چه باید کرد؟
فرونشست، اصفهان را تحت تأثیر قرار داده است و این مسئله بر هیچ‌کس پوشیده نیست؛ موضوعی که منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت‌وگو با رسانه‌ها از آن به‌عنوان ابرچالش اصفهان یاد می‌کند؛ آنجا که می‌گوید: «فرونشست به ابرچالش در اصفهان تبدیل شده است و برای حل این بحران نیازمند عزم ملی برای احیای زاینده‌رود و تخصیص بودجه مصوب هستیم.»
به گفته او، «فرونشست زمین در دشت اصفهان‌برخوار و دشت‌های پرخطر دیگر ازجمله مهیار شمالی و جنوبی، کاشان. اردستان، فلاورجان و گلپایگان با استفاده از تکنیک دورسنجی و دستگاه‌های جی‌پی‌اس توسط سازمان‌های زمین‌شناسی، نقشه‌برداری و مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی مورد ارزیابی قرارگرفته و نرخ محاسبه‌شده در دشت‌ها توسط سازمان زمین‌شناسی بین ۵ تا ۱۸ سانتیمتر در سال در مناطق مختلف تعیین شده است. بر این اساس در سال ۱۴۰۱ مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی گزارش مطالعاتی با هدف ارائه راهکارهای اجرایی کاهش خطرات فرونشست زمین در محدوده‌های سکونتگاهی اصفهان ارائه کرد که با توجه به طرح موضوع در جلسات ستاد مدیریت بحران استان و به‌منظور پیشگیری از آثار مخرب این پدیده و جلوگیری از بروز خسارات فرونشست زمین به‌عنوان یک ابر چالش برای اصفهان تهدید جدی است.»
شیشه‌فروش نیز مثل سایر کارشناسان معتقد است که تنها راه مدیریت فرونشست، جریان دائمی زاینده‌رود است: «با تخصیص اعتبار از وزارت نیرو به استان اصفهان، طرح‌های تعادل‌بخشی برای جلوگیری از افت شدید سطح ایستابی به‌خصوص در محدوده کلان‌شهر اصفهان با اقدامات ویژه وزارت نیرو و همچنین اجرای طرح‌های تأمین آب و احیای زاینده‌رود و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی ضروری است. برای جلوگیری از بارگذاری‌های غیرمجاز و انتقال آب به مناطق خارج حوضه و مغایر با مصوبات شورای عالی آب در بالادست زاینده‌رود و اعمال مدیریت یکپارچه زاینده‌رود از سراب تا پایاب توسط وزارت نیرو، شناسایی و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتورهای هوشمند آب بر روی چاه‌ها توسط شرکت آب منطقه‌ای و تخصیص اعتبار اجرای طرح توسط وزارت نیرو از راهکارهای عاجل در این حوضه آبریز خواهد بود.»
اصفهان چه می‌شود؟
با این وجود، اما نه خبری از جریان دائمی زاینده‌رود در اصفهان است و نه عزمی برای جلوگیری از پیشروی فرونشست در این استان؛ این درحالی است که پدیده فرونشست، تبعات بسیاری را برای شهروندان می‌تواند به همراه داشته باشد.
به گزارش «اصفهان‌زیبا» مرکز پژوهش‌های مجلس به‌تازگی در پژوهشی با عنوان «چالش‌های ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در کشور، بررسی شرایط فعلی و بحران فرونشست زمین» به بررسی پیامدهای پدیده فرونشست زمین در اصفهان پرداخته است.
آن‌طور که یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند: «در بعد محیط‌زیستی می‌توان در ابتدا به تغییرات قابل‌توجه در شکل عوارض زمین، یعنی تغییر ظاهری در وضعیت طبیعی مناطق اشاره کرد. خصوصا اگر این شکل از بروز تغییرات در حواشی یا نقاط منتهی به مسیرهای اصلی آبراهه‌ها و کانال‌های طبیعی و مصنوعی انتقال آب ایجاد شود. این رخداد می‌تواند به بروز سوانح جدی، ایجاد مسیل‌های جدید و تهدید جانی و مالی ساکنان آن مناطق بینجامد. ازجمله دیگر آسیب‌های محیط‌زیستی جدی فرونشست زمین، کاهش ظرفیت نگهداشت آبخوان‌ها به‌دلیل فشردگی بیش‌ازحد لایه‌ها و کاهش تخلخل بین مصالح آن است. این مسئله موجب خشکی تدریجی آبخوان و سخت‌ترشدن استحصال و بهره‌برداری از آب زیرزمینی و در نتیجه تحت‌الشعاع قرارگرفتن دائمی پروژه‌های صنعتی در مناطق آسیب‌دیده و به تبع آن، اهداف توسعه آن مناطق خواهد بود؛ همچنین نفوذ سریع آلاینده‌ها و فاضلاب‌ها به مواضع آسیب‌دیده و درنتیجه آلودگی آنی سفره‌های آب زیرزمینی، از دیگر آسیب‌های محیط‌زیستی ناشی از پدیده فرونشست زمین به‌شمار می‌آید.»
پیامدهای فرونشست تنها به این مسائل ختم نمی‌شود، بلکه در ادامه این گزارش آمده است: «تبعات ثانویه فرونشست زمین در زمینه اجتماعی شامل افزایش خطرات شغلی و بیکاری اصناف و صنایع با وابستگی بالا به منابع آب زیرزمینی، افزایش مهاجرت به شهرهای صنعتی و گسترش پدیده حاشیه‌نشینی، به‌علاوه چالش تأمین مشاغل کافی در این مناطق و مسائل عدیده پیرامون آن، بروز آسیب‌های کارشناسی، نظارتی و کنترلی در این مناطق و درنهایت امنیتی است. آسیب‌هایی که در مواردی جبران آن سخت بوده و با خسارت‌هایی هم برای مردم و هم برای حاکمیت همراه است.»
مرکز پژوهش‌ها در ادامه یافته‌های خود راهکارهایی را برای جلوگیری از افزایش نرخ فرونشست ارائه داده است: «از مهم‌ترین راه‌حل‌های ارائه‌شده تغییر بنیادین مبانی حکمرانی در حوزه آب، افزایش بهره‌وری درزمینه استفاده از منابع آب زیرزمینی و همچنین مباحث درباره حراست و افزایش ارزش مادی و معنوی منابع آب زیرزمینی در میان تمام اقشار جامعه است. از دیگر راهکارها می‌توان به تأکید بر اجرای اسناد بالادستی مانند طرح تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی و لزوم تشکیل کمیته‌های تخصص و کارآمد ملی درزمینه مباحث و مسائل موجود در آب زیرزمینی، خرید و انسداد چاه‌های کشاورزی اشاره کرد. از دید بسیاری از کارشناسان، مدیریت و اصلاح الگوی مصرف به‌عنوان یک راه‌حل برای شرایط حال حاضر کشور باید مدنظر و در دستور کار مدیران و تصمیم‌گیران حوزه آب قرار گیرد.»
اصفهان خالی از سکنه می‌شود؟
فرونشست زمین در اصفهان به گونه‌ای است که برخی از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند، این پدیده تا چندین سال دیگر پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اصفهان به همراه خواهد داشت.
مدیر سابق دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اصفهان هم با اشاره به ترک‌های منازل این شهرک به رسانه‌ها افزود: اگر فرونشست زمین با همین سرعت پیشروی کند و آبخوان دشت اصفهان‌برخوار خالی شود، تا ۱۵ سال آینده، عاقبتی همانند این شهرک در انتظار دیگر مناطق مسکونی اصفهان است؛ در این شرایط دیگر اصفهانی‌ها حاضر نیستند خانه‌های خود را ترمیم کنند و از این شهر خواهند رفت.
او گفته است که در حال حاضر بیشترین میزان فرونشست در خانه‌اصفهان، ملک‌شهر و … دیده می‌شود. اینکه می‌گوییم فرونشست در حال حرکت به سمت مرکز اصفهان است، به دلیل این نشانه‌هاست و اگر امروز فکری به حال آبخوان اصفهان‌برخوار نشود، آینده اصفهان همانند این شهرک خالی از سکنه و متروکه، خواهد شد. عمده نشست‌ها در شهرک نیروی هوایی ارتش نامتقارن یعنی ۴۵ درجه یا نزدیک به ۴۵ درجه است؛ به همین دلیل ساختمان‌ها در این مدل نشست، می‌شکند؛ به این دلیل که متأسفانه تعادل در این دشت وجود ندارد و زمانی تعادل‌بخشی صحت پیدا می‌کند که میزان برداشت آب و تغذیه آبخوان یکسان باشد، اما آبخوان دشت اصفهان‌برخوار با مساحت ۱۶۰۶ کیلومتر، طی ۱۵ سال اخیر با ۲.۹ میلیارد مترمکعب با کسری آب مواجه شده؛ از سوی دیگر سالانه ۳۵۹ میلیون مترمکعب به این کسری اضافه می‌شود. حداقل نشست مجاز ساختمان ۲.۵ سانتیمتر و حداکثر نشست مجاز پنج سانتیمتر است، درحالی‌که در شهرک نیروی هوایی دو تا سه برابر نشست مجاز، یعنی حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر ساختمان‌ها نشست را تجربه کرده‌اند.
به گفته او، از زمانی که جریان دائمی زاینده‌رود قطع شد و با فشار به آبخوان اصفهان‌برخوار همچنان از آن برداشت آب کردیم، این بلا بر سر اصفهان آمد و این شهرک نمونه کوچکی از پیشروی فرونشست زمین در بافت مسکونی اصفهان است و در آینده همانند وضعیت این شهرک را در بسیاری از خیابان‌های اصفهان شاهد خواهیم بود که دیگر خانه‌ها قابل سکونت نخواهد بود که باید یا ترمیم شوند یا خراب و از نو ساخته شوند.
