به گزارش اصفهان زیبا؛ زاینده‌رود در جان، کالبد شهرسازانه و حافظه تاریخی اصفهان تنیده شده است؛ این روایت محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان است از نقش و جایگاه زاینده‌رود در خطه اصفهان.
او در گفت‌وگوی پیش رو از رویکردی که می‌بایست در بازنمایی و بازطراحی فضاهای شهری با نقش‌آفرینی آب داشت و لزوم حفاظت از زاینده‌رود به‌عنوان عنصر هویتی اصفهان، تعریف کرد.
محمدعلی ایزد خواستی صحبت‌هایش را این‌گونه آغاز کرد: «در طول تاریخ پیوند اصلی شهرها با آب بوده است و این آب بوده که سکونتگاه‌ها را به وجود می‌آورده است؛ یا سکونتگاه‌ها در کنار آب موجود ایجاد می‌شدند یا جایی که امکان استحصال آب وجود داشت، سکونتگاه‌هایی ایجاد می‌شد.»
او افزود: «اگر سکونتگاهی بود و با مشکل آب مواجه می‌شد مسئله استحصال آب پیچیده‌تر می‌شد اما سعی می‌کردند به روش‌های خلاقانه حلش کنند. به همین دلیل در شهرهایی مانند یزد دانش قنات رشد کرد؛ چون مسئله، مسئله دسترسی به آب است. دسترسی زندگی متفاوتی را برای مردم ایجاد می‌کند.»
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان اضافه کرد: «آب به‌عنوان محور اصلی شکل‌گیری سکونتگاه‌ها در طول تاریخ نقش‌آفرین بوده است. نقش آب در برخی از شهرها به‌گونه‌ای است که با بافت شهری هم پیوند می‌خورد. زمانی مسئله، آب شرب است که برای زنده‌ماندن انسان در اختیارش قرار می‌گیرد.»
او اضافه کرد: «اما یک زمان هم مسئله آب مسئله شهر است و با نظام شهرسازی پیوند می‌خورد. اینجاست که شهر به آن آب شناخته می‌شود. ما در اصفهان این نوع ماجرا را داریم. روایت اصفهان، روایت زاینده‌رود است؛ رودی که در دوره‌هایی انسان‌هایی که در این شهر زندگی می‌کردند به‌وسیله نهرها از آن رود بهره‌مند می‌شدند. نهر فدن یکی از آن نهرهاست که شهر اصفهان از آن بهره‌مند می‌شد. نهرهایی که از رودخانه زاینده‌رود منشعب می‌شوند.»
محمدعلی ایزدخواستی افزود: «در دوره صفویه می‌بینیم که نظام شهرسازی‌مان به‌شدت با مسئله آب پیوند می‌خورد. قبل از صفوی شاید بشود گفت بیشتر آب استحصال و دستیابی به آن مسئله بود؛ اما در دوره صفوی شهرسازی شهر به آب پیوند می‌خورد. شهر به زاینده‌رود نزدیک‌تر می‌شود و زاینده‌رود را در برمی‌گیرد. قبلا فاصله‌ای داشته اما مدام نزدیک‌تر می‌شود؛ به‌گونه‌ای که توسعه شهر پس از صفویه هم در سمت زاینده‌رود و آن سوی زاینده‌رود بیشتر می‌شود. در چند صد سال اخیر، توسعه شهری به سمت جنوب بوده است، از زاینده‌رود عبور می‌کند و توسعه آن سوی زاینده‌رود جدی می‌شود. نکته دیگر آنکه نظام شهرسازی صفویه، جدای از نهرها، مادی‌ها به‌عنوان شبکه‌بندی توزیع مهندسی آب در شهر اصفهان شکل می‌گیرد و تقویت می‌شود. اینجاست که می‌بینیم نوع شهرسازی تحت تأثیر مادی‌ها قرار می‌گیرد. آب مسئله توسعه شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد و نظام شهرسازی و شکل گیری کالبد شهر را … آب می‌شود جزئی از ادبیات شهر.»
زاینده‌رود جزئی از انسانیت انسان و حافظه تاریخی شهر است
ایزدخواستی ادامه داد: «کارکرد زاینده‌رود، فقط رساندن آب به شهر نبوده است. زاینده‌رود جزو لاینفکی از شهر و شهرسازی است. به همین خاطر زاینده‌رود وارد نظام ادبی شهر شده است. امروز در عرصه ادبیات و هنر تبلورش را می‌بینیم. چون وارد تجربه زیسته انسان این شهر و وارد قوه خیال و حافظه تاریخی‌اش می‌شود.»
او افزود: «اگر در سال 1402 و در ابتدای قرن 15 می‌بینیم که مردم به خشکی زاینده‌رود واکنش نشان می‌دهند و وقتی زاینده‌رود جاری می‌شود هم واکنش آئینی دارند و در کنار زاینده‌رود جاری تشرف پیدا می‌کنند یا از زاینده‌رود خشک‌شده چشم می‌پوشانند، این به دلیل این است که در چند صد سال پس از این که زاینده‌رود جزئی از نظام شهرسازی اصفهان شود، وارد حافظه تاریخی شهر شده و جزئی از انسانیت انسان شده؛ به همین دلیل انسان معاصر زاینده‌رود را فقط به عنوان دسترسی به آب در نظر نمی‌گیرد.»
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان تصریح کرد: «کمااینکه با تکنولوژی‌ها و شبکه آبرسانی شهری که هست، دسترسی انسان به آب وجود دارد و انسان مشکل آنچنانی با آب ندارد. اما زاینده‌رود چیزی فراتر از نیاز انسان به آب است؛ چون از نیاز مادی انسان به نیاز معنوی‌اش تبدیل شده؛ چون در حافظه تاریخی‌اش قرار گرفته است. پس قصه زاینده‌رود امروز، قصه هویتی است، نه فقط نیاز شهر.»
به روایت او، از همین روست که در شهرهای کویزی مثل یزد، قنات‌ها فراتر از ماجرای دسترسی به آب است و قسمتی از ادبیات و زندگی و هویت شهر یزد قرار گرفته است.
رویکرد ویژه به آب، مکینه ایتالیایی را در اصفهان هویت‌مند کرد
ایزدخواستی افزود: «در سده‌های اخیر می‌بینیم که آب در هر دوره‌ای جدای از آن که در نظام شهرسازی و در زیست انسان معاصر قرار گرفت، تبلورهای شهری‌اش هم گوناگون بود و رویکرد انسان هم با آن متفاوت بود. آسیاب‌های آبی در شهر اصفهان قصه بود. این آسیاب‌ها قسمتی از هویت یک محله را شکل می‌دادند و وارد هویت محله شدند.»
او اضافه کرد: «می‌بینید که دستگاه پمپ آبی از یک شرکت ایتالیایی به نام “مکینه” وارد اصفهان شد و یک قسمتی از خیابان چهارباغ خواجو، عنوانش شد
“مکینه خواجو”. اسم یک برند ایتالیایی در یک نقطه جغرافیایی قرار گرفته و این نقطه‌ای است که یادآور مسئله آب است. امروز خیلی از اصفهانی‌ها نمی‌دانند اسم مکینه اسم یک برند ایتالیایی بوده است. در صورتی که وقتی می‌گویند “مکینه” یعنی جایی که پمپاژ آب صورت می‌گیرد. با همین هویت اینجا شکل گرفته است.»
به روایت مدیر عامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، «اگر از مسیر تاریخی از پل خواجو به سمت میدان نقش‌جهان بروید، می‌بینید که پل خواجو هویتش را از آب وام می‌گیرد. در دوره‌های بعدی، مکینه خواجو ایجاد شد که نقش پمپاژ آب را داشته است. به سمت بازار حسن آباد و دروازه حسن‌آباد که حرکت کنیم، مادی فرشادی را داریم که نظام شکل‌گیری کالبدی شهر را در پیرامون خود تحت تأثیر خودش قرار داده است. تا برسیم به میدان نقش‌جهان که نهر فدن دور تا دور میدان می‌چرخید و رنگ و بوی زاینده را داشته است. در زمانه امروز، یک حوض بسیار بزرگی در دوره معاصر در وسط میدان شکل گرفته که دارد نهر فدن را بازی می‌کند. تبلور آب را در میدان داریم. اگر نهر فدن به هر دلیلی از میدان حذف شده، در دوره معاصر حوض آب بزرگی در وسط میدان قرار گرفته که همین نقش را بازی می‌کند. حوض در مرکز میدان قرار گرفته، یعنی در مرکز جایی که بازی چوگان انجام می‌شده است و حالا دیگر نمی‌توان انجامش داد.»
نظام شهرسازی که بر محور زاینده‌رود خلق می‌شود
ایزدخواستی با روایت نقل قولی از هانری کربن که گفته حوض‌های درون مساجد صفوی، منعکس‌کننده تصویر آسمانی شهر است، اضافه کرد: «این نگاه ویژه به زاینده رود در پایتختی اصفهان در دوره صفویه، جزو عناصر اصلی شهرسازانه دیده شد. به همین خاطر شهر، معنای خاص خودش را گرفت.»
او افزود: «گنبد که نشانه افلاک و آسمان است هم به واسطه همین حوض‌ها روی زمین بازنمایی می‌شوند. این حوض نقش آیینه‌واری دارد. این موضوعات در مفاهیم و اندیشه‌های شهر اصفهان رسوخ پیدا می‌کند. اصفهان امروز تجربه زیسته چندصد ساله پس از صفوی و چندهزار ساله پیشاصفوی را دارد که همه این زندگی به نحوی با مسئله آب اتصال داشته و در دوره صفویه این مسئله پررنگ‌تر هم شده است، به طوری که زاینده‌رود و مسئله آب جزو لاینفک اصفهان شده است. اگر زاینده‌رود به هر دلیلی به خشکی کشیده شده، امروز باید به نقش آفرینی آب در فضاهای شهری توجه ویژه ای شود.»
ایزدخواستی تصریح کرد: «خشک‌شدن زاینده‌رود مادی‌ها و نهرها را هم خشک کرده است؛ بنابراین لازم است که به تبلور دیگر آب در شهر اصفهان فکر کنیم و با وجود تمام تنگناهای خشک‌سالی، حوض‌هایی در فضاهای شهری می‌توان ایجاد کرد و مهم است که چقدر می‌توانیم با لحاظ‌کردن صرفه‌جویی حداکثری در فضای شهرمان این عناصر را شکل دهیم.»
بازنمایی زاینده‌رود در فضاهای شهری اصفهان یک الزام است
ایزدخواستی افزود: «سازمان نوسازی و بهسازی امروزه توجه به فضاهای شهری را به عنوان یک نقطه برقراری اتصال میان بافت تاریخی و بافت معاصر مورد توجه قرار داده و در این خلق فضا دارد نقش آب را بازتعریف می‌کند. این تعریف‌شدن نقش‌ها حائز اهمیت است.»
او ادامه داد: «در دوران معاصر در کنار برخی از چهارراه‌های شهر اصفهان، حوض‌هایی ساخته شده و این حوض‌ها و آب‌نماها در لحظاتی که پشت چراغ در خودرو منتظریم یا از فضا می‌گذریم، آب را ببینیم. این تصمیم هوشمندانه‌ای است که طی یکی دو دهه گذشته در شهر اصفهان گرفته شده است. این بازنمایی شهر را در نقطه‌هایی زیاد کرده که این نقاط قابلیت افزایش را هم دارند؛ البته با لحاظ کمبود آب باید بازطراحی شوند و صرفه‌جویی حداکثری را داشته باشند.»
حوض‌های از‌میان‌رفته خانه‌ها را به فضاهای شهری بیاوریم
او تصریح کرد: «می‌بینیم که آب در اصفهان به یک پدیده شهری تبدیل شده و معیشت، اقتصاد، سکونتگاه‌ها، زیبایی شهر و همه چیز را تحت تأثیر خود قرار داده است. این پدیده شهری در بازخوانی در کنار سکونتگاه و بازار و خیابان و گذر و فضاهای باز شهری میدان‌ها و پارک‌هاست که مفهوم اصفهان را می‌سازد.»
ایزدخواستی ادامه داد: «این مفهوم و رویکرد بسیار حائز اهمیت است و باید مورد حفاظت قرار گیرد. نباید نقش آب را در آن مفهوم‌سازی کنیم. همه باید تلاش کنیم که زاینده‌رود جاری شود و اگر زاینده‌رود در فصولی با خشک‌سالی مواجه است، به تبلورهای دیگر آب در شهر اصفهان فکر کنیم و برایش برنامه داشته باشیم. در خانه‌های مدرن امروزی و آپارتمان‌ها دیگر حوضی وجود ندارد؛ درصورتی که خانه‌های سنتی شهر اصفهان حوض در مرکز خانه بود. امروز حوض باید وارد فضاهای عمومی و شهری شود. در این فضاهاست که تبلور خودش را دارد. نقشی که در میان خانه داشته را باید در میان شهر داشته باشد. آب باید در مرکز محله حضور داشته باشد. مرکز محلات بدون آب معنا ندارد و مهم است که توجه کنیم همه این موارد با لحاظ این نکته است که اصل زاینده‌رود باید حفظ شود.»
