مصحف حضرت علی(ع)

تاریخچه مصحف

پس از رحلت پیامبر (ص)، امام علی(ع) در خانه خود، قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع کرد و حدود شش ماه پس از رحلت پیامبر(ص)، مصحف را به مردم و صحابه نشان داد. بنابر نظر علمای شیعه و اهل سنت، حضرت علی(ع) آغازگر تدوین قرآن، بنابر وصیت پیغمبراکرم(ص) پس از رحلت آن حضرت بود.

علمای اهل سنت نام چهار نفر را به‌عنوان نخستین جامع و مدوّن قرآن نام می‌برند که حضرت علی (ع) در رأس آن‌ها قرار دارد. بر اساس روایات، هنگامی که رسول‌الله در حال احتضار بود، به علی(ع) فرمود: «ای علی، قرآن در میان کتاب‌ها و قطعه‌ها و برگ‌هایی کنار رختخواب من است. آن‌ها را برداشته، در یک جا گردآورید و ضایع نکنید؛ چنان‌که یهود تورات را ضایع کردند. »

علی(ع) برگ‌ها را در پارچه‌ای زرد نهاده، در خانه‌اش گذاشت و مهر کرد و فرمود: «ردا بر دوش نمی‌اندازم تا زمانی که قرآن را گرد آورم.» از آن پس، امام بی‌آنکه عبا بر دوش اندازد، با میهمانانش روبه‌رو می‌شد تا هنگامی‌که قرآن را جمع‌آوری کرد. این کار شش ماه به درازا کشید.

برخی ویژگی‌های مصحف

در مصحف حضرت علی(ع)، قرائت آیات طبق قرائت پیامبر اکرم(ص) که اصلی‌ترین قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود. بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و تفسیر صحیح آیه هموار بود. استاد معرفت در جلد اول کتاب «التمهید» می‌گوید: این مصحف بر اساس قرائت رسول الله بود.

ترتیب آیات بر اساس نزول

ابن‌حجر می‌گوید: «علی (ع) قرآن را به ترتیب نزول (آیات) پس از وفات پیامبر جمع‌آوری کرد.» ابن‌جزی الکلبی می‌گوید: «در زمان رسول‌الله، قرآن در میان کتاب‌ها و سینه‌های مردمان پراکنده بود. وقتی رسول‌الله وفات یافت، علی بن ابی‌طالب‌رضی‌الله عنه در خانه‌اش نشست و آن را به ترتیب نزول جمع کرد.» بر اساس روایات، مصحف امام علی (ع) با دست‌خط وی و به ترتیب نزول گردآوری شده است؛ یعنی سوره علق در ابتدای قرآن آمده و پس از آن المدثر، نون و القلم و… .

دربردارنده تأویل و تنزیل آیات

امام علی (ع) می‌فرماید: «هر آیه‌ای که خداوند جل و علا بر محمد (ص) نازل کرد، به املای رسول‌الله و خط خودم، نزد من‌است و تأویل هر آیه‌ای که خدا بر محمد(ص) نازل کرد، نزد من‌است.» شیخ مفید در کتاب «الارشاد» نقل می‌کند که حضرت علی(ع) تأویل بعضی آیات و تفسیر آن‌ها را به تفصیل در آن می‌نوشت. سلیم‌بن‌قیس از علی(ع) نقل می‌کند که فرمود: «هر آیه‌ای که بر رسول خدا(ص) نازل می‌شد، خواندن آن را به من می‌آموخت و به من دیکته می‌کرد تا آن را به خطّ خود بنویسم و تفسیر، تأویل، ناسخ ومنسوخ، محکم و متشابهات آیات قرآن را به من تعلیم می‌داد.

سپس از خدا می‌خواست تا توفیق فهمیدن قرآن و حفظ‌کردن آن را به من عطا فرماید. هر آیه و مطلبی را که پیامبر(ص) به من آموخته و دیکته کرده بود، نوشتم و هیچ آیه‌ای را فراموش نکردم.» شیخ مفید در مقایسه میان قرآن موجود و مصحف امام علی (ع) می‌نویسد: «تأویل و تفسیر معانی قرآن چنان‌که شأن نزول آن بوده، در مصحف امیر مؤمنان (ع) وجود داشته است.» امام باقر (ع) فرمود: «هیچ‌کس جز علی (ع) قرآن را چنان‌که فرود آمد، جمع نکرد.»

املای رسول الله و نگارش امام علی(ع)

تمامی تفسیر، تنزیل، تعیین آیات محکم و متشابه و… گفته‌های‌پیامبر(ص) بوده که به دست امام علی (ع) نوشته شده است. در «احتجاج» طبرسی آمده است که حضرت علی(ع) خطاب به طلحه فرمود: «هر آیه ای که خداوند برپیامبر(ص) نازل نمود، نزد من است. بر املاء ایشان و خط من و تأویل همه آیات و حلال و حرام و حدود و احکام یا هرچیزی که امت تا روز قیامت بدان احتیاج داشته باشند، حتی دیه خراشی که بر بدن وارد آید، با املاء پیامبر (ص) و خط من نوشته شده است.»

بنابراین، مصحف حضرت علی (ع) به ترتیب نزول، طبق قرائت پیامبر اکرم(ص)، مشتمل بر تنزیل و تأویل و تفسیر و جوانب عمومی آیات، همراه با بیان شأن نزول، محکم و متشابه، عام و خاص و ناسخ و منسوخ بود. طبق گفته امام باقر (ع)، جز علی بن ابی طالب(ع) دروغ گفته است کسی که بگوید قرآن را چنان‌که نازل شد، جمع کردم و به گفته محمدبن‌سیرین، اگر جن و انس جمع گردند که این‌گونه قرآن را بنویسند، نمی‌توانند.

سرانجام، مصحف علی (س) چه شد؟

امام علی (ع) پس از پایان‌بردن این مصحف، آن را بر مردم عرضه کرد و همگان را به‌استفاده از آن فراخواند؛ ولی پذیرفته نشد. ازاین‌رو، امام آن‌را برای همیشه نزد خود و دیگر امامان نگه داشت. امام علی (ع) در خصوص علت پذیرفته‌نشدن مصحف از سوی مردم می‌فرماید: «هنگامی که اسامی اهل حق و باطل را در آنچه خدا تبیین کرده‌بود، دانستند و این، مصالحشان را از بین می‌برد، گفتند ما به آن نیاز نداریم. ما به‌خاطر آنچه داریم، از آن‌بی‌نیازیم.»

در اخبار اهل‌بیت (ع) آمده است: امام‌علی (ع) سوگند خورد جز برای نماز عبا بر دوش نگذارد تازمانی که‌قرآن را جمع‌آوری کند؛ ازاین‌رو، از مردم کناره گرفت تا قرآن‌را گرد آورد. پس از آن، قرآن گردآوری‌شده را نزد مردم که در مسجد جمع شده بودند برد. آن‌ها از خود می‌پرسیدند: ابوالحسن برای چه آمده است؟ امام کتاب را به آنان نشان داد وفرمود: رسول الله(ص) فرمود: «من در میان شما چیزهایی می‌گذارم‌که اگر به آن‌ها چنگ زنید، هرگز گمراه نمی‌شوید؛ کتاب خدا و عترت و اهل‌بیتم.»

این کتاب است و من عترت. آن‌گاه خلیفه دوم برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنی یافت می‌شود، پیش ما نیز مانند آن هست، بدان نیازی نداریم. امام (ع) پس از آنکه حجت را بر آن‌ها تمام کرد، کتاب رابرگرداند. امام صادق (ع) می‌فرماید: «امام کتاب را برداشت و به خانه‌اش برگشت؛ در حالی که این آیه را می‌خواند: «… آن را پشت‌سرافکندند و به بهای کمی فروختند و چه‌بدمتاعی می‌خرند.»طبق روایات معتبر و به روایت امام صادق(ع) که فرمود: «هنگامی که قائم(عج) قیام کند، کتاب خدا را در حد واقعی آن خواهد خواند و مصحفی را که علی(ع)نوشته بود، ارائه خواهد داد»،

مصحف علی (ع) به‌عنوان سپرده امامت به فرزندش، امام حسن مجتبی(ع) رسید و به‌عنوان میراث امامت، از امامی به امام دیگر منتقل گشت. سرانجام در اختیار آخرین و دوازدهمین امام شیعه قرار خواهد گرفت که پس از ظهورش، آن را به مردم ارائه خواهد نمود و وقتی ایشان قیام کند، آن مصحف به مردم آموخته می‌شود.