به گزارش اصفهان زیبا؛ نیاکان ارمنیانی که در اصفهان کنونی می‌شناسیم، از ارمنستان دیروز، یعنی ارمنستان اواخر قرن شانزدهم میلادی به این شهر کوچیدند (قدم مبارکتان بر روی چشم!) و امیدها در دل داشتند. علتش آن بود که زیستن در ارمنستانِ تحت‌ظلم امرای عثمانی برایشان دشوار شده بود. بنابراین، این مردم صبور که مهارتشان در شناخت عالم تجارت و کسب‌وکار شهره بود، به مرزهای داخلی ایران مهاجرت کردند.
از طرفی، شاه‌عباس یکم صفوی هم در اصفهان که سال ۱۰۰۶ هجری قمری برابر با ۱۵۹۸ میلادی آن را به پایتختی برگزیده بود، به مردمان ارمنی روی خوش نشان داد. زمینه هجرت‌های بعدی را خود شاه برایشان فراهم کرد. البته این کوچ‌ها اجباری بود؛ زیرا شاه به هوشمندی آنان در توسعه مرکز جدیدش ایمان داشت.
از همین رو در اصفهان امتیازاتی نیز برای آنان در نظر گرفت. بنابراین، هم‌وطنان ارمنی خردمند ما، همشهریان کوشای ما در نصف‌جهان، دقیقا در سمت غرب چهارباغ و در درازای ساحل جنوبی زاینده‌رود که «جلفای نو» نامیده شد، آرام گرفتند و در این آرامش روانی فرصت یافتند تا توانایی و استعدادهای خود را در عرصه‌های گوناگون پر و بال دهند و شکوفا کنند. بدون تردید یکی از آن عرصه‌ها معماری بود و از آنجایی که مردمانی با روحیه معنوی و دوستدار عیسا مسیح (ع) و حضرت مریم مقدس (س) بودند، به معماری بناهای مذهبی نیز عنایتی خاص داشتند.
هاکوپ؛ کهن‌ترین کلیسای جلفا
مجموعه‌ای که از سه کلیسای «آسدوازادزین» و «هاکوپ» و «اسپتانوس» شکل یافته است، یادگاری از دوران صفوی محسوب می‌شود و در جلفای اصفهان قرار دارد. این مجموعه را به‌طور کلی «آسدوازادزین» یا «مریم مقدس» می‌نامند.
در بین این سه کلیسا که سالیان دراز مأوای شیفتگان حضرت مسیح(ع) بوده‌اند، سورپ هاکوپ به‌لحاظ قدمت اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا قدیمیترین کلیسای به‌جامانده از روزگار صفوی است. اما اثری از اسپتانوس نیست. بنای هاکوپ به ۱۶۰۷میلادی یا ۱۰۱۶ هجری قمری برمی‌گردد. درحالی‌که کلیسای مریم مقدس که نام مجموعه از او گرفته شده، به چند سال بعد از آن، یعنی ۱۶۱۳ میلادی یا ۱۰۲۲ هجری قمری می‌رسد و بانی آن نیز «خواجه آوتیک» نام دارد.
هاکوپ قدیمیترین کلیسا در جلفای نو، بنایی تک‌دالانی و به‌طور کلی ساده، اما آراسته است. سه گنبد دارد که بزرگ‌ترین آن گنبدی هشت‌ضلعی به نظر می‌رسد. محراب آن نیز مستطیل شکل است. به جز قدمتش که آن را از سایر کلیساها متمایز می‌کند، به‌علت برخورداری از طاق‌های قوسیِ کمانی شکل که روی سردرهای آن مشهود است، از دیگر اماکن مذهبی جلفا ممتاز می‌شود. این در حالی است که سایر کلیساها سردارهایی نوک‌تیز یا شکسته دارند. این کلیسا سرتاسر گچ‌کاری شده است. قسمتی دیگر از گیرایی و جاذبه هاکوپ به چندین سنگ صلیب بر دیوارهای داخلی‌اش برمی‌گردد که زیبایی هنرمندانه‌ای دارند. چندین تالار نیز در آن موجود است که یکی از آن‌ها برای گردهمایی‌ها استفاده می‌شود.
مجموعه آسدوازادزین به جز کارکرد عبادت و رازونیاز با آفریدگار از جنبه‌های دیگر نیز دارای اهمیت است. این سه کلیسای گردآمده در جوار هم برای به‌خاک‌سپردن شخصیت‌های مذهبی یا حتی غیردینی مهم بود و همچنان مقابر متعددی را در خود دارد. از طرفی، مدرسه نیز به شمار می‌رفت و در واقع دارای چندین کلاس درس برای شهروندان ارمنی بود که امروزه کاربردمتفاوتی دارند. هم‌اکنون این کلاس‌ها به اتاق‌های ملاقات تبدیل شده‌اند. این مجموعه در محدوده نظر شرقی کنونی است و کلیسای معروف‌تر «بیت‌اللحم» نیز که بانی‌اش خواجه پطرس ولیجانیان نام دارد، در همین حوالی به چشم می‌خورد.
مراجع:
حق‌نظریان، آرمن (۱۳۸۵)، «کلیساهای ارامنه جلفای نو اصفهان»، ترجمه نارسیس سهرابی ملایوسف، تهران: فرهنگستان هنر.
سیوری، راجر (۱۳۷۴)، «ایران عصر صفوی»، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
کاراپتیان، کاراپت (۱۳۸۵)، «خانه‌های ارامنه جلفای نو اصفهان»، ترجمه مریم قاسمی سیچانی، تهران: فرهنگستان هنر.
