به گزارش اصفهان زیبا؛ المانهای شهری معروف دنیا هرکدام بهدلیلی خاص دارای ارزش، شهرت و اعتبار هستند.
یکی از اصلیترین دلایل شهرت و محبوبیت این المانهای شهری معروف دنیا، طراحی آنها بر اساس مفاهیم انسانی، تاریخی، فلسفی و… است.
هرکدام از المانهای شهری در گوشهگوشه جهان ممکن است نماد آن ناحیه نیز باشند. المانهایی که در اصفهان نیز وجود دارند ، گاهی با انتقادهایی از ناحیه مردم و هنرمندان روبهرو بوده است. برخی از انتقادها مربوط به جانماییهای بیجا و برخی حتی مربوط به نوع نصب یا طراحی بوده است.
یک محقق معتقد است کاربرد مجسمه در دورههای مختلف متفاوت است؛ ولی هرچه به دوران معاصر نزدیکتر شده، مجسمه در شهر به رکن جداییناپذیری از عناصر شهری تبدیل شده است. و برخی میگویند کمیت تولید مجسمههای شهری بر کیفیت آنها چیره شده است.
همبستگی مردم با رویداد هنری
جواد طاهری، نقاش، مجسمهساز و رئیس انجمن هنرمندان نقاش اصفهان در اینخصوص به «اصفهان زیبا» میگوید: در ایجاد مجسمهها، فرم و موضوع اهمیت دارد.
لازم است ابتدا مناطق مجسمهپذیر شناسایی و سپس بر اساس ویژگیهای مناطق و هویت بصری آنها، مجسمهها از طریق مجسمهسازان حرفهای ایجاد شود.
این مهم میتواند بر اساس فراخوان اتفاق بیفتد و افراد علاقهمند شرکت کنند یا از هنرمندان خاص دعوت میشود تا درباره موضوع مشخص یا محل معرفیشده، بتوانند آثاری را از طریق ماکت یا تصویر پیشنهاد دهند و بعد از بررسیهای لازم در جهت ساخت و تولید مجسمه اقدام کنند.
اهمیت بحث مجسمه در این است که بتوان بخشهایی از شهر را ازنظر دیداری و بصری فعال نمود و توجه مردم را به امر زیبا، مفهوم و یا موضوع معطوف کرد. این اتفاق میتواند باعث همبستگی مردم در ارتباط با یک رویداد هنری خاص شود. طبیعتا مجسمهها توانایی تأثیرگذاری روی مخاطبان و شهروندان را دارند؛ همچنین بازدیدکنندگانی که از سایر شهرها و کشورها به اصفهان میآیند با دیدن مجسمههای شهری، با هویت هنری یا فرهنگی اصفهان آشنا میشوند و این اهمیت کار را دوچندان میکند؛ به همین دلیل باید روی ویژگیهای بصری، هنری و کیفی کارها حساسیت به خرج داد.
بخشی از وظیفه ذاتی سازمان زیباسازی این است که در جهت تولید آثار هنری بهخصوص مجسمهها نهایت تلاش خود را انجام دهد و درنتیجه بتواند بهترین کیفیت آثار تجسمی و دیداری را در شهر ایجاد کند؛ البته در دورههای مختلف با فرازوفرودهایی سعی شده این اتفاق بیفتد.
بهترین مکان برای مجسمه
رئیس انجمن هنرمندان نقاش اصفهان در ادامه میگوید: بخشی از کیفیت بصری آثار هنری در ارتباط با فرآیند ایده، طراحی و ساخت اثر است و بخشی از آن در ارتباط با مراحل بعدی مانند متریال، دوام و پایداری در محیط و چگونگی استقرار و جانمایی است.
بحث جانمایی مجسمهها اهمیت ویژهای دارد و نیاز است تناسبات اثر حجمی در ارتباط با مکان و محوطهای که قرار است مجسمه در آن قرار بگیرد محاسبه شود تا اهداف و کارکردهای پیشبینیشده تأمین شود؛ برای مثال مردم با مجسمه بزرگ در پیادهراه نمیتوانند ارتباط بگیرند.
این اشتباه است که مجسمه بزرگی در محدودهای که قابلیت ارزیابی مخاطب محدود است، نصب شود. مکان قرارگیری مجسمه باید بهگونهای باشد که بر اساس گستره دید، ویژگی تعامل با مخاطب را داشته باشد.
مسیرهایی که درگذر افراد است یا ماشینها بهسرعت عبور میکنند، معمولا مکان مناسبی برای قرارگیری مجسمهها نیست؛ چون فرصت یا مجال بررسی و تحلیل آثار بهوسیله مخاطب وجود ندارد؛ ولی در مکانهای باز یا فضاهایی که ممکن است افراد مکث بیشتری داشته باشند، بر اساس فضا، میتوان محصولی بصری اعم از آثار حجمی و یا بهرهبردن از تکنیکهای مختلف دیوارنگاری، کیفیت بصری مکان را ارتقا بخشید. انتخاب محلهای مناسب برای ایجاد آثار هنر شهری نیازمند مطالعه و تحلیل میدانی است.
سازمان زیباسازی معمولا این فضاها را رصد میکند و هنرمندان نیز شهر را زیر نظر دارند تا اگر جایی مناسب است، پیشنهاد دهند. به نظر میرسد ضروری است لیستی از این فضاها مرتب نزد سازمان زیباسازی و دیگر مسئولان، ثبت و بهروز شده و محلهای مناسب در جهت تلطیف فضا دیداری مورداستفاده قرار گیرد.
بیدقتی در نصب؛ عامل سرقت
طاهری درخصوص دزدیدهشدن برخی آثار هنرمندان توضیح میدهد: بحث سرقت بهخصوص برای مجسمههای برنزی نیز وجود دارد که به عدم دقت در نصب باکیفیت برمیگردد.
چهبسا مجسمههایی مربوط به هنرمندان مختلف بوده و به دلایلی که بخشی از آنها مفقودشده، سازمان زیباسازی کل مجسمه را جابهجا کرده است.
اگر مجسمه با متریال ارزشمند بهدرستی نصب شود، این اتفاقات بهندرت میافتد. یکی از راهکارهایی که مدیریت شهری برای مواجهه با این مشکل داشته، حذف مجسمههای برنزی یا با متریال خاص بوده است و به نظر میرسد این گزینه درستی نیست؛ چون کیفیت و برآیندی که از طریق متریال خوب میتوان به مخاطب داد، با متریال ضعیفتر یا مصنوعی کمتر منتقل میشود و ارتباط کمتری با مخاطب ایجاد کرده و گاهی ارزش اثر را تعدیل میکند.
باید در فرایند نصب تمهیداتی اندیشیده شود تا حتی اگر نیروهای شهرداری هم بخواهند مجسمههای نصبشده را به هر دلیلی جابهجا کنند، نیازمند افراد متخصص و ابزار خاص و صرف زمان بیشتری باشد. این عوامل بازدارنده کمک میکند تا مدیریت شهری از سلامت و ماندگاری مجسمه نصبشده اطمینان خاطر پیدا کند و بدین گونه، آثار میتوانند همچنان کارکرد بصری پیشبینیشده خود را برای مردم داشته باشند؛برای مثال قطعه مرکزی مجسمه «تقدیس» استاد تناولی که از جنس برنز بود، سه یا چهار بار به سرقت رفت و با هربار ساخت و نصب (که هزینه زیادی در برداشته) مجددا مفقودشده.
ایجاد آثار باکیفیت هنر شهری یک ضرورت انکارناپذیر است ؛به همین واسطه لازم است تا ضمن توسعه و ایجاد این آثار، در جهت حفظ و نگهداری هر چه بیشتر آنها تلاش کنیم؛ چراکه آثار ارزشمند هنر شهری، بهواقع هویت و سرمایه بصری شهرند.
سمپوزیوم مجسمهسازی فرصت تعامل با مردم
یکی از کارهایی که درخصوص مجسمه و تولید آن در اصفهان برگزارشده، برگزاری سمپوزیومهای مجسمهسازی بوده است. نادر قشقایی، هنرمند مجسمهساز نیز در این خصوص به «اصفهان زیبا» میگوید: در دو دوره سمپوزیوم اصفهان شرکت و کارهایی که مربوط به مشاهیر بود را تولید کردم.
مردم تولد آثار هنری را از نزدیک دیدند. بسیاری از آنها گمان میکردند مجسمهسازی کاری آسان است؛ ولی بعد از برگزاری سمپوزیوم، نظرشان تغییر کرد و با مجسمههای نصبشده در سطح شهر انس بیشتری پیدا و از آثار استقبال بیشتری کردند.» او با اشاره به حضور دیگر شهرها و استانها بیان میکند: ضمن اینکه این سمپوزیوم موجب گفتوگوی فرهنگی میان شهرها و استانها شد، روابط نزدیکتری میان مردم، هنرمندان و مسئولان ایجاد کرد. چهبسا حتی مسئولان هم فکر نمیکردند یک اثر هنری تابع چه شرایطی به وجود میآید و این امتیاز بالایی است که این سمپوزیوم دارد.
قشقایی معتقد است، مجسمههایی که از او در اصفهان نصبشده، در جای مناسبی قرار گرفته و در خصوص مجسمه «گذر سیاوش از آتش» میگوید: این مجسمه را درست کرده بودم و در کناره زایندهرود نصب شد؛ ولی بعد از چندسال درختان اطرافش جلوی دید مجسمه را گرفت و سازمان زیباسازی قرار است آن را جابهجا کند و در مکان بهتری قرار دهد. این نشاندهنده حساسیتی است که مسئولان نسبت به شرایط دارند.
نمادهای دائم و موقت از زبان سازمان زیباسازی
محمدجواد شمسآرا، معاون طراحی و هنر شهری سازمان زیباسازی اصفهان در خصوص نمادها و مجسمههای اصفهان به «اصفهان زیبا» میگوید: بهطورکلی دو نوع نماد دائمی و موقت در اصفهان وجود دارد. هدف ساخت نمادهای موقت، بیشتر این است که در بازه زمانی کوتاه، در مناسبتهای ملیمذهبی اتفاقی را رقم بزنند و بعد جمعآوری میشوند و طبیعتاهزینههای کمتر و تیراژ بیشتری دارند.
اصولا پیامش متناسب با مناسبت است؛ مثلا دهه فجر در اتاق فکر به این نتیجه برسیم با المان پرچم کار کنیم و به تکالمانی برسیم که به ۴۰ تا آن را گسترش دهیم و سر چهارراههای پرتردد، جانمایی کنیم. برای جانمایی المانهای موقت همیشه بحث بوده است.
طبیعی است که جانمایی اینها موقت است؛ چون در بازه زمانی کوتاهی قرار است دیده شود و با جانمایی نماد دائم تفاوت دارد و باید جایی باشد که محل پرتردد، پرمکث و پررفتوآمد مردم است؛ مثل چهارراههای پرتردد که در گوشه چهارراهها قرارگرفته و بعد از مدت کوتاه جمعآوری میشوند و ارزش ریالی و مادی کمتری میبرند؛ البته در سالهای اخیر سازهها را جوری دیدیم که به دلیل صرفه اقتصادی بتوان در چند مناسبت از آنها استفاده کرد؛ مثلا سازه را در فرمی دیدیم که بتوان هزینهها را صرفهجویی کرد و بتواند نمادی که برای دهه فجر میگذاریم برای دوسه مناسبت دیگر با روکش و با خلاقیتی جدید به کار ببریم و به سازه جدیدی تبدیل و دوباره از آن استفاده کنیم.
شمسآرا با بیان اینکه نمادهای دائم دارای دستهبندیهای خاص خود است، میگوید: نمادهای دائم دارای ارزش هنری بیشترند و جنس و متریال ماندگاری دارند و روی انتخاب طرح و هنرمندش حساسیت بیشتری وجود دارد. برخی از این نمادها ممکن است انتزاعی باشند که مفهومی را در لایه دوم و سوم یک موضوع انتقال میدهند و چون قرار است سالهای سال بمانند، هر مخاطبی بسته به ذهن، فکر و خلاقیت خودش از آن نماد، مفهومی را میگیرد. یک سری نمادها سردیسها و تندیسها هستند و در کل دنیا برای مشاهیرشان تندیسها و سردیسهایی کار میشود.
سردیسها و تندیسها ممکن است در ورودی خیابانی که به اسم آن مشاهیر است، قرار بگیرد؛ مثلا در ورودی خیابان شیخبهایی، تندیس شیخبهایی نصب شود یا میتوانند بهصورت نقطهای جانمایی شوند.
او با اشاره به برگزاری سمپوزیومها بیان میکند: در این سمپوزیومها، موضوع و جنس و متریال را میگذاریم وسط و از هنرمندان میخواهیم در موضوع با این متریال ایده دهند. طرحها داوری میشود و بعد از پذیرفتهشدن، هنرمندان آنها را در بازه زمانی کوتاهی میسازند و در شهر اجرا میشود. سمپوزیومها از بعد اقتصادی بهصرفه است؛ چراکه در زمانی کوتاه به چند نماد خوب میرسیم.
تأثیر مجسمهها بر شهر
معاون طراحی و هنر شهری سازمان زیباسازی اصفهان در پاسخ به این سؤال که اثرگذاری نمادها بر شهر تا چه میزان است، میگوید: تا دوسه سال پیش نقطهیابی دقیقی از مجسمههای سطح شهر اصفهان نداشتیم؛ ولی الان کاملا نرمافزاری عمل میکنیم و همه سردیسها، تندیسها و مجسمههای سطح شهر را نقطهیابی و نقطه دقیقش را مشخص کردیم و اطلاعات مربوط به مجسمه را میزنیم که توسط چه کسی، چه سالی ساختهشده، جنسش چیست و چه پیامی را قرار است به مخاطب انتقال بدهد که در حال دستهبندی اینها هستیم و بعد بتوانیم از خروجی آن، نظرات مردمی، هنرمندان و مدیریت شهری را هم بگیریم؛ البته هرساله نظرسنجی داریم که جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی انجام میدهد و تمامی خدمات سازمان زیباسازی در سه مخاطب شهروندان، مدیران و نخبگان (هنرمندان)، به پرسش و پاسخ گذاشته میشود و خروجی اینها را میگیریم.
چندمدل از نمادها را از مردم سؤال میپرسیم که کدام پیام بهتری دارد و کدام شکل و فرم بهتری دارد؟ مثلا نماد پدر و پسر زیر پل غدیر در نظرسنجیها یکی از نمادهایی است که بازخورد خوبی دارد یا نماد آیینه چهارباغ عباسی مورداستقبال است و بازخوردهای خوبی داد.
نقطهیابی دقیق مجسمههای اصفهان
شمسآرا معتقد است این نقطهیابی به سازمان زیباسازی نیز کمک میکند تا برای تولید مجسمهها و مکانیابی دقیق آنها و فاصلهشان با سایر نمادها تصمیم بهتری گرفته شود.
او با اشاره به انتقادهایی که گاهی به برخی از مجسمههای شهری میشود، توضیح میدهد: یکی از مشکلات افرادی که در سازمان زیباسازی کار میکنند، این است که با سه دیدگاه شهروندان، مدیران و هنرمندان روبهرو هستند و وظیفه سازمان زیباسازی این است که هر سه دیدگاه را باهم به اشتراک برساند.
گاهی کاری ارائه میشود که مورد استقبال شهروندان و موردانتقاد هنرمندان است و گاهی برعکس؛ بنابراین کارهای مختلف با سلایق مختلف آن چیزی که به فضای تاریخی شهر اصفهان لطمه نزند، باید در شهر باشد. باید شورای هنری متشکل از مجسمهسازهای برتر کشوری داشته باشیم تا نظر بدهند و الان ازنظر هنرمندانی چون آقایان نعمتاللهی، سالاریان و قشقایی در شورای داوری استفاده میکنیم.
معاون طراحی و هنر شهری سازمان زیباسازی اصفهان با بیان اینکه مجسمهها بر اساس نیازهای منطقهای طراحی و تولید میشوند، میگوید: نیاز به مجسمههای شهری به دوصورت درمیآید. گاهی شهردار منطقه نیازهای منطقه را بیان میکند؛ برای مثال میگوید میدان حج در منطقهاش دارد که نیاز است مجسمهای در وسط میدان باشد.
گاهی هنرمندان پیشنهاد میدهند و در بودجه منطقه قرار میدهیم؛ مثلا نماد پنج رمضان از همین دست است. مبلغ مجسمهها در فصل بودجه (در سال قبل) بسته میشود.
از طراحی تا اجرای یک مجسمه
درخصوص فرایند طراحی تا اجرای مجسمههای شهری پیمان کریمی، مسئول نماد و مجسمه سازمان زیباسازی اصفهان به «اصفهان زیبا» میگوید: چند روش مختلف برای مجسمهسازی وجود دارد. یکی از روشها، فراخوان عمومی است. ابتدای سال که بودجه مجسمهها به ما اعلام میشود، بر اساس آن فراخوان عمومی منتشر میکنیم تا هنرمندان پیشنهادهای خود را ارسال کنند و طرحها در کمیته تخصصی متشکل از هنرمندان و کارشناسان بررسی میشود و برگزیدهها انتخاب و وارد کمیته قیمتگذاری شوند.
مسیر دوم، این است که چون برخی کارها تخصصیتر است، مستقیم سراغ هنرمند میرویم و از او میخواهیم اثری را کار کند یا آثارش را خریداری و در شهر نصب میکنیم که به لحاظ ارزش مادی طی سالها چندبرابر میشود و مانند موزهای است که از هنرمند خریداریشده و در شهر نگهداریشود و قرار نیست در هیچ جای دنیا مانند آن باشد. بخشی از آنهم سمپوزیوم مجسمهسازی است که آخرینش در حدود دو سال پیش بود که از کشورهای روسیه، ترکیه و ارمنستان آمده بودند و نزدیک ۱۴ مجسمه در این دوره ساخته شد.
از هنرمندان دعوت میکنیم، کارگاه مجهز میکنیم تا در تایم مشخص شروع به ساخت مجسمه کنند. مردم از آن بازدید میکنند و بعد از تکمیل آن در سطح شهر نصب میشود. اگر همهچیز خوب پیش برود، سال آینده برای اولین بار سمپوزیوم سنگ در اصفهان با حضور هنرمندان شاخص داخلی و خارجی برگزار میشود.
کشف هویت پنهان یک مجسمه
کریمی درباره کاربرد مجسمه برای شهر تصریح میکند: هرچیزی در شهر میبینیم چه مبلمان شهری و چه تیر چراغبرق و ساختمان، از حجمی تشکیل شده است (هر چیزی در شهر به چشممان میخورد مانند یک مجسمه در شهر است.) هر عنصر حجمی که در شهر نصب میشود باید به دید مجسمه شهری به آن نگاه کرد و زیباییهای بصری و مبانی تجسمیاش را رعایت کرد که به عنصر نازیبا در شهر تبدیل نشود.
مجسمههای شهری مکان را به لحاظ بصری زیباتر میکند و مخاطب با آن ارتباط میگیرد و به مکان هویت میبخشد. اثر هنری نباید بهگونهای باشد که مثل بنر پیامی را روز اول بدهد و بقیه روزها از آن رد شویم. باید مخاطب با آن درگیر شود و هر روز هویتی را در آن کشف و مفهومی را در آن پیدا کند.
مجسمه به مکان ارزش میبخشد؛ برای مثال بخشی از کارهای مجسمه مربوط به مشاهیر و قهرمانان اصفهان است و بخشی مربوط به ورزش است . وقتی بچهای رد میشود و تندیس کشتی را میبیند، باید در ذهنش تأثیر بگذارد.
او با اشاره به پروژههای سال بعد خاطرنشان میکند: بخشی از آن مربوط به بافت شهری است. بافت شهری میگوید مثلا میدانی به نام شیخ بهایی ساختهشده و نیازمند مجسمه شیخ بهایی است.
بخشی از طرحهای سال بعد از دل اتاق فکر درمیآید و اتفاقات ملی، جهانی، شعار و جریانات که طی یک سال گذشته اتفاق افتاده در آن تأثیرگذار است؛ البته بخشی از کار نیز کارهای آزاد هنری است.
مسئول نماد و مجسمه سازمان زیباسازی اصفهان با اشاره به اینکه همه هنرمندانی که در اصفهان کار میکنند اصفهانی نیستند، بیان میکند: چون مجسمهسازی در دانشگاهها کم است و خروجی مجسمهسازی آکادمیک در کشور کم داریم از هنرمندان کل کشور در این رشته استفاده میکنیم؛ البته همه مجسمهسازهایی که از دانشگاه میآیند کار شهری نمیکنند.
خیلی از مجسمهسازها، مجسمهسازی را شخصی یا آتلیهای پیش میبرند و درصدی هم به سمت کار شهری میروند و ساخت هر مجسمه، بسته به مجسمه و کاری که میبرد و ابعاد اثر و… از یک ماه تا یک سال زمان میبرد.
او در خصوص جانمایی مجسمهها به کمیته جانمایی در سازمان زیباسازی اشاره میکند که کارشناسان مخصوص خود را دارد و در خصوص معیارهای جانمایی مجسمه میگوید: آیا مجسمه ارتباطی با مکان دارد؟ به لحاظ فرمی و ابعادی، به لحاظ اینکه این فرم چقدر فضا و محیط پیرامون را درگیر میکند و عابر پیاده هست؟ سواره هست؟ از چه فاصلهای دارند میبینند؟ ارتفاع و رنگ مجسمه؛ این معیارها برای مکان نیز است که چه مفهوم و هویتی دارد و در گذشته مکان چیزی است که باید احیا میشده و ما داریم چیزی جدید را میگذاریم.
مجسمهها مرمت میشوند
کریمی با اشاره به متریال مجسمهها بیان میکند: عموما سنگ و برنز متریال مجسمه شهری است. با توجه به تورم، قیمت برنز بالا رفته و کمتر میشود کار کرد؛ ولی سنگ متریال خوبی است.
با توجه به معادن سنگ اطراف اصفهان در نظر داریم از سال دیگر، کارها با سنگ انجام شود؛ ولی در کنارش کارهایی با فایبرگلاس و آهن نیز داریم؛ ضمن اینکه هرسال ردیفی از بودجه (ساماندهی و مرمت) داریم که کل مجسمههای شهر را مرمت میکنیم.
امسال بالغبر ۱۰۰ مجسمه را از نو مرمت کردیم. آنهایی که پایه، رنگ و پتینه میخواهد، اصلاح میشود. هر مجسمه موردی برایش پیش بیاید که نیاز به مرمت داشته باشد انجام میشود.
ممکن است یک مجسمه در سال چند بار آسیب ببیند و ممکن است اصلا مشکلی برایش پیش نیاید. مرمت بسته به آسیب میتواند شامل شستوشو، ترمیم بخشهای آسیبدیده، رنگآمیزی و درصورت نیاز، اصلاح پایه یا حتی جابهجایی مجسمه به مکان دیگری باشد.
در کنار مجسمهها، کارهایی وجود دارد برای آذینبندی سطح شهر؛ مثلا برای عید کارهایی ساخته میشود؛ ولی مناسبتی است و جمع میشود که در واحد آذینبندی است و میتواند شکل حجمی و مجسمهای پیدا کند. تعداد نمادهای اصفهان تاکنون 190 نماد است.
مجسمهسازی شهری یک هنر پویای اجتماعی است که در صورت هدایت صحیح، قابلیت پاسخگویی به نیازها و منافع عمومی را دارد. قلمرو این هنر میتواند پهنه یک شهر باشد و دربرگیرنده اهداف متنوعی همچون زیباسازی فضاهای شهری، کمک به انسجام و یکپارچگی عرصههای عمومی، کاستن از کشمکشها و ناهنجاریهای بصری، خوانایی شهری، بازخوانی فرهنگی رویدادها و ارتقای دانش عمومی افراد و… .
توزیع مناسب احجام در مناطق شهری و هماهنگی با محیط در بهکارگیری مناسب از موقعیت مکانی، اندازه و ابعاد اثر، شرایط طبیعی و توجه به شاخصها و معیارهای مطلوب جلوه مینماید. امروزه بهدلیل تغییر در شیوه زندگی و توسعه شهرها، کمبود فضاهایی که نقش تلطیفی و زیباسازی را به عهدهدارند، سبب نزول کیفیت زندگی شده است.
استفاده هدفمند و آگاهانه از مجسمههای شهری در کاهش مشکلات موجود تأثیرگذار بوده و میتواند بهصورت یک روند تکاملی و مستمر تحقق پذیرد؛ اما باید بهگونهای باشد که رضایت هنرمندان این عرصه را نیز در پی داشته باشد.