به گزارش اصفهان زیبا؛ نسیم خلیلی از مورخان پردقت و زبردست ایرانمان است که هرگاه در حوزه پژوهش تاریخی و ادبی قدم برداشته، توان تحلیلی و علمی خود را به شایستگی نشان داده است.
این پژوهنده کشورمان کتابی موسوم به «قهرمان مردم» با عنوان فرعی «علی(ع) در بینامتنیت متون رسمی و فرهنگعامه تاریخ میانه ایران» دارد که چندان از زمان انتشارش نمیگذرد.
این تحقیق تاریخی و مردمنگارانه در سال جاری، یعنی ۱۴۰۲ شمسی، بهکوشش نشر سنگلج و در ۳۹۷ صفحه منتشرشده و دارای هفت فصل است. همانطور که از عنوان کتاب برمیآید، دامنه زمانی پژوهش، ایران میانه یا قرون هفتم تا دهم هجری قمری بهشمار میآيد. برای اینکه علت انتخاب این بازه زمانی مشخص شود، باید موشکافانهتر به موضوع نظر کرد.
در قرون یادشده، ایرانِ صبورمان با دو هجوم خانمانسوز از سوی سرداران مغولی و امیر تیمور لنگ روبهرو میشود. یکی از پیامدهای این حملههای ویرانگر و کمرشکن دنیاگریزی مردم و روکردن آنان به دنیایی دیگر بود. ایرانیان ازاینپس به جهان انزوا پناه جستند و در این خلوتی که برای خویش برگزیده بودند، بهدنبال یافتن معجزهای آرامبخش بودند؛ اعجازی که زیستن را در این دوره تاریخی پُرولوله که فرساینده جان و تن بود، ممکن کند.
این اعجاز به صورتهای مختلف بروز یافت که مهمترینش در سیمای حضرتعلی(ع) یافتنی است. مردم این دوران، در مواجهه با آن ناآرامیهایِ جانکاه و دلخراش، علی(ع) را در مقام نجاتبخشی بیهمتا تصویر کردند. به او رو کردند و آرامش جان و تن را در وجود او یافتند. «قهرمان مردم» به همین عالم وارد میشود. نویسندهاش میکوشد تا گفتمان اسطورهپردازانهای را که از علی(ع) در متون فارسی سدههای مذکور وجود دارد و از طرفی، بر مردم نیز اثرگذار و بازنمایی آن در زیستشان پُرتکرار بوده است، بررسی کند.
برای ورود به مبحث اصلی کتاب، آشنایی با دو مفهوم «اسطوره» و «بینامتنیت» ضروری است که هر دو بر روشتحقیق خلیلی تأثیر مهمی دارند. او مفصل و با دقت به این دو موردنظر دارد؛ اما به زبانی ساده و مختصر میتوان گفت اسطورهها برآمده از خرافات نیستند؛ بلکه در واقعیتهای اجتماعی و تاریخی ما ریشه دارند. بینامتنیت هم بر این مسئله تأکید دارد که هیچ متنی در خلأ شکل نمیگیرد؛ بلکه گذشتهای دارد و برخاسته از متنی دیگر است.
بنا بر آنچه گذشت، نسیم خلیلی در «قهرمان مردم» با نگاه پُرعمقش به متون تاریخی، ادبی، صوفیانه و حتی قدمگذاشتن در آثار معماری قرون هفتم تا دهم هجری قمری، به همان روش بینامتنیت و با قلمی پاکیزه و آزموده سیمای علی (ع) را به نمایش میگذارد. درنتیجه این تحقیق، ما با آن سیمای علی(ع) روبهرو میشویم که درمانگر، بخشنده، امیدبخش، رهاننده، دوست و یار و همدم یا در یک کلام «قهرمان مردم» است.
همانطور که از «مردم» در عنوان کتاب آشکار میشود، یکی از اهداف مهم خلیلی در این اثر (و بهجرئت میتوان گفت در همه کوششهای دیگرش در قلمرو نویسندگی) ورود به عرصه آسان، اما سخت فرهنگعامه است.
نگارندهاش بهتر توضیح میدهد: «پژوهنده در این کتاب، مطالعه تاریخی خود را با نیمنگاهی به وسعت بیکرانی آغاز میکند که بهسانِ یک تاریخ همیشه زنده در پیرامون زندگی اجتماعی ما جاری است: جهان فراخ فرهنگعامه، که در گستره تاریخنگاریهای سنتی _ که اغلب مبتنی بر رویدادنگاریهای سیاسی و نظامی بودهاند _ فراموش شده است و پرداختن به آن در تاریخپژوهیها نیز سهلی است ممتنع.» بنابراین نباید فراموش کرد که در این کتاب قرار نیست شخصیت علی (ع) از دید یک کتاب حدیثی یا از نظرگاه یک فقیه تدقیق شود؛ هرچند واردشدن به این عرصهها در برخی مواقع اجتنابناپذیر بوده است؛ یعنی آنجا که با بحث مردم کوی و برزن پیوندی نزدیک دارد.
ما را به محبت علی بخشیدند
از منابع مهمی که نسیم خلیلی در «قهرمان مردم» بهمنظور واکاوی بحثش به آن رجوع کرده، معماری است. ازآنجاکه هنر معماری و خاصه ابنیه مذهبی در اصفهانزیبا جایگاه کمنظیری دارد، به این بحث از کتاب نظر میکنم.
پژوهشگرِ «قهرمان مردم» در آغاز نگاهش به معماری و در باب بهرهمندی از بناها بهمثابه منابع مکتوب در تاریخنگاری چنین میگوید: «در پژوهشهای تاریخی، مبنای مطالعه عموما بر اساس منابع مکتوب و کتب تاریخی بهطور خاص بنانهاده شده است؛ درنتیجه، باور به اینکه متونی فراتر از کتابها نیز میتوانند بهمثابه منابع مطالعه و تحقیق تاریخپژوهانه مورداستفاده قرار گیرند، چندان باور پذیرفتهشدهای نیست؛ اما من بر این باورم که برای شناخت کامل یک جامعه، یک سرزمین و یک بُریده تاریخی باید به ابنیه و معماری آن نیز توجه کرد.
در چنین متونی دو هدف نهفته است. از یکسو، این قبیل نگارهها حکم تزیین و جنبه زیباییشناسانه دارد و از سوی دیگر، کارکردی تبلیغیآیینی به خود میگیرد. هرچند بُعد نخست نیز به جهت آنکه ذائقه جمعی دورههای مختلف تاریخی را درباره تزیین و زیبایی ابنیه نشان میدهد، مهم است؛ اما بُعد دوم است که در مطالعه حاضر اهمیت مییابد.»
اگر «قهرمان مردم» را پیش رو بگذاریم و بخوانیمش، بیتردید یکی از جاذبههای آن برای ما مردم اصفهان همین مبحث معماریاش است؛ معماری امامزادهها، مدارس معنوی و مسجدها که در درازنای تاریخ ازجمله همان سدهها پناه هر زن و مرد و کودکی بودهاند. بر اساس تحقیق خلیلی حکایتِ کاملبودن، رهاییبخشی و شفادهندگی علی(ع) در معماری مناطق مختلف و ازجمله در ابنیه اصفهان یافتنی و پُراهمیت است.
مدرسه امامی یا باباقاسم اصفهان یکی از آن بناهاست که همزمان با دوران تیموری و آلمظفر بنا شد؛ همچنین میتوان گفت ذکر نام علی(ع) در کنار اسم پیامبر(ص) و خلفا نشانی از زیست مسالمتآمیز سنیان و شیعیان دارد که در همین مدرسه امامی نقش شده است.
همزمان با ذکر نام او بهتنهایی، گاهی نیز با ادعیه و اشعاری درباره علی(ع) روبهرو میشویم که به همان توانِ نجاتبخشی و قدرتش نظر دارد. نمونه آن در مسجدجامع اصفهان پیدا میشود که در آن به خط کوفی نوشتهشده است: «چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند و به میزان عمل سنجیدند؛ بیش از همهکس گناه ما بود ولی/ ما را به محبت علی بخشیدند».
مواردی چون ذکر علی(ع) در مقام دروازه ورود به دنیای علم، آمدن حدیث منزلت و علی و شهادتین در مساجدی چون مسجد نائین، گنبد امامزاده عبداللّه نطنز و ورودی مقبره شیخ عبدالصمد در همان شهر نیز دارای اهمیت است و حکایتی از همان قهرمان شکستناپذیر مردم را دارد، قهرمانی که در نظر مردم نامیراست.
مردم به انوشگیاش باور دارند و قرنهاست که بچههایشان بعد از هر زمینخوردنی با ذکر نام علی(ع) دوباره برپا میشوند و پیرانشان به هیچ کجا تکیه نمیزنند؛ مگر آنکه نام علی(ع) را به زبان آورند و دل جوانانشان هرگاه از زندگی به تنگ آید، به علی(ع) رو میکنند؛ به علی که هر دل ناشادی را شادی میدهد.
