به گزارش اصفهان زیبا؛ امروزه بیش‌از نیمی از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند. ۴۱۴ شهر وسیع و بزرگ در جهان، جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر را در خود جای داده و این جمعیت روزبه‌روز به‌صورت فزاینده‌ای در حال گسترش است.
این جمعیت عظیم نیاز به تنظیم سامانه‌ای اندیشه‌ای، تربیتی، حقوقی و … دارد تا برایند آن به تربیت شهروندی مطلوب بینجامد؛ زیرا بدیهی‌ترین چالشی که بشر معاصر در زندگی اجتماعی با آن روبه‌روست، ضرورت وجود قواعد، هنجارها و فرهنگ‌هایی است که بتوان اندیشه، کارکرد و اعمال انسان را بر مبنای آن شکل داد. در راستای بهبود و پیشرفت زندگی اجتماعی انسان‌ها، نظامی برای تربیت شهروندان نیاز است که آن را می‌توان ذیل نظامی محلی، ملی و جهانی تدوین کرد.
از جمله نخستین آثاری که به بررسی و تبیین ویژگی‌های شهر ایدئال (مدینه فاضله) و نقش و وظایف آن در تربیت شهروند مطلوب پرداخته، کتاب جمهوری افلاطون است. شهروند مطلوب از منظر افلاطون کسی است که از دو عنصر عقل و اراده برخوردار باشد و همان‌گونه که از جنبه فردی ضروری است تا عقل انسان بر اراده و احساس او غلبه کند، جامعه مطلوب نیز جامعه‌ای است که عقل جامعه فیلسوفان بر آن حکومت کند.
تربیت شهروندی موضوع اجتماعی بسیار مهمی است؛ چراکه این موضوع از یک‌جهت شیوه‌پیوند نسل نوین با آداب و فرهنگ شهروندی را معین می‌کند و از جهتی دیگر نوع ارتباط و زندگی اجتماعی آیندگان تحت تأثیر سبک و روش‌های تربیتی شهروند امروز است. منظور از تربیت شهروندی آشنا ساختن فراگیران با حقوق و وظایفی است که عضو هر شهری بدان نیازمند است.
تربیت شهروند صرفا یادگیری اطلاعات پایه و اساسی درباره مؤسسات و راه‌ورسم زندگی سیاسی نیست؛ بلکه مشتمل بر کسب مجموعه‌ای از نگرش‌ها، فضایل، علایق و دل‌بستگی‌هایی است که عمل شهروندی دموکراتیک مستقیما بر آن مبتنی است. تربیت شهروندی شناخت مفاهیم گوناگون زندگی جمعی، فواید و محدودیت‌های زندگی گروهی و آشنایی با گروه‌های اجتماعی، شایستگی‌ها، ملاک‌ها و قوانین حاکم بر آن‌هاست.
در این بین و با توجه به کاستی‌های ملاحظه‌شده در مؤلفه‌های تربیت شهروندی در جوامع غربی و نیز کامل بودن اصول و ارزش‌های اسلامی در ارتباط با مفاهیمی مرتبط با تربیت آدمی و جهت دادن او به سوی کمال یا همان قرب الهی، بررسی و شناسایی مؤلفه‌های اساسی در زمینه تربیت شهروندی از دیدگاه اسلام ضروری است.
بنابراین در کشوری که ساختار اجتماعی آن برگرفته از نظریه‌های اسلامی بوده و حکومت آن بر مبنای قوانین دین مبین اسلام شکل گرفته و اکثریت شهروندان آن مسلمانان هستند، این ضرورت اهمیتی مضاعف می‌یابد.
جامعه اسلامی هم از لحاظ تئوری و هم از لحاظ تجربه عملی، شایستگی پیدایش جامعه مدنی بر پایه آموزش‌های تربیتی اسلام را دارد و گواه این مدعا توجه فوق‌العاده دین اسلام به سطوح گوناگون فردی و اجتماعی ارتباط انسان‌ها و تعلیم آموزه‌های دینی مختلف برای ترقی الگوی زندگی اجتماعی است.
از جمله این الگوهای تربیتی مترقی می‌توان به نقض برتری نژادی و قبول تقوا به‌عنوان ملاک تعیین انسان (شهروند مطلوب)(حجرات، ۱۳)، رعایت عدالت (حدید، ۱۳) کرامت به‌مثابه کلیات تربیتی تکریم حقوق شهروندی (اسری، ۷۰)، احسان و نوع‌دوستی (نحل، ۹۰)، محقق شدن آزادی و استبدادگریزی (زخرف، ۵۴)، نگرش مدارا کردن و تساهل به‌مثابه محترم شمردن اندیشه‌های دیگران (توبه، ۶۱) اشاره کرد.
دعاهای امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه به‌عنوان یکی از منابع غنی اسلامی به‌سبب ارائه در موقعیت تاریخی و وضعیت خفقان سیاسی زمانه آن حضرت و دارای چند لایه تربیتی بودن منحصربه‌فرد است. امام سجاد (ع) در آن دوران بسیاری از آموزه‌های اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و تربیتی را با زبان دعا و در مقام راز و نیاز با معبود ترسیم می‌کرد.
هدف اساسی تربیت اجتماعی و شهروندی در صحیفه سجادیه، رساندن انسان به تربیتی است که موجب سامان‌دهی و اصلاح روابط انسان‌ها با یکدیگر شده و درنهایت باعث درک کمال بی‌نهایت الهی شود.
تربیت اجتماعی و شهروندی در این سامانه صرفا به معنی هم‌سازی و هم‌نوایی با ارزش‌های حاکم بر جامعه نیست؛ بلکه رسیدن به اهداف متعالی‌تری را دنبال می‌کند. بر این اساس به تبیین و استقصای مؤلفه‌های تربیت شهروندی مطلوب از منظر صحیفه سجادیه پرداخته خواهد شد.
شاخص‌های تربیت شهروندی در صحیفه سجادیه
اگرچه کتاب صحیفه سجادیه در قالب دعا از سوی امام بزرگوار شیعیان در اختیار ما قرار گرفته، اما محتوای کتاب به شکل منحصربه‌فردی به بیان ویژگی‌های انسان مطلوب پرداخته و مبانی و اساس اصول تربیتی را ترسیم کرده است. لذا می‌توان مؤلفه‌های تربیت شهروندی را با توجه به متن ادعیه این کتاب در ساحت‌های شناختی، اجتماعی، اخلاقی، معنوی و عاطفی دسته‌بندی کرد.
ابعاد شناختی در الگوی شهروند مطلوب
نگاه امام سجاد (ع) در کتاب صحیفه سجادیه نسبت به دنیا چنان است که آن را به‌مثابه متاعی که چند صباحی از آن استفاده شده و بشر باید با بینش و شناخت نسبت‌به زودگذر بودن آن مطلع شود، می‌پندارند.
این کتاب ارزشمند ضمن القای این بینش به بندگان از آن‌ها می‌خواهد که با سیر در آفاق و انفس و گذر شب و روزی که هر لحظه انسان را به مرگ نزدیک‌تر می‌کند، عبرت بگیرد و با تفکر در سرگذشت پیشینیان، رعایت تقوا و خودسازی، راه سعادت خود را هموار کند.
زین‌العابدین علیه‌السلام در بعد شناختی به ویژگی‌های انسان مطلوب یا شهروند ایدئال همچون عدالت‌خواهی، خداجویی، انجام توبه، عبرت‌آموزی، عمل صالح، قرب الهی، احساس مسئولیت و … اشاره کرده‌اند که در ادامه چند نمونه از این ابعاد بررسی خواهد شد.
خداجویی
انسان از نظر قرآن کریم و روایات معصومین (ع) دارای فطرت و سرشتی الهی است و در نهاد او معرفت‌های دینی و تمایلات فطری وجود دارد. امام سجاد علیه السلام نیز در کتاب گران‌سنگ «صحیفه سجادیه» از انسان آگاه و واقف به وجود فطرت خداجو به‌عنوان شهروند یا انسان مطلوب یاد می‌کنند.
ایشان در نخستین دعای این کتاب چنین می‌فرمایند: «و خداوند به دست قدرتش، آفریدگان را ایجاد کرد و آنان را براساس اراده خود صورت بخشید. آنگاه همه را در راه اراده خود راهی کرد و در مسیر محبت و عشق به خود برانگیخت»(دعای ۱، فراز ۳ و ۴).
حرکت به سوی روحیه خداجوی با مشاهده نشانه‌های عظمت و قدرت خداوند در جهان میسر می‌شود تا انسان بدین طریق تمامی برنامه‌های خود را در سطح فردی و اجتماعی برمبنای فطرت خداجو و کسب رضایت الهی تنظیم کند. اگر این مهم در جامعه نهادینه شود، هنجارها و اخلاقیات در اجتماع گسترش‌یافته و فضای شهروندی به سمت کسب ایدئال‌های اخلاقی پیش می‌رود.
قطعا انسان‌هایی که فطرت خداجوی خود را زنده نگه‌داشته و اجازه نداده‌اند تا غبار گناه و انحرافات بر روی آن بنشیند، شهروندان مطلوب یک جامعه را تشکیل خواهند داد.
عبرت‌آموزی
عبرت موجب بیداری و آگاهی انسان می‌شود و به حالتی گفته می‌شود که در جریان آن معرفتی ظاهر و مشهود، وسیله و پلی برای درک معرفت باطنی و غیرمشهود می‌شود. پند آموزی باعث می‌شود که انسان از سرنوشت گذشتگان درس بگیرد و راهی را که دیگران به خطا رفته‌اند، پیروی نکند.
امام سجاد علیه‌السلام در صحیفه سجادیه روش‌هایی برای عبرت‌آموزی از گذشتگان نقل کرده‌اند. مثلا ایشان در فراز دوم دعای ۳۸ چنین می‌فرماید: «ای خدای من! از همه این گناهان و مانند آن با دلی آکنده از پشیمانی، پوزش می‌خواهم. پوزشی که من را در برابر پیشامدهایی نظیر این‌چنین باز دارد و (باعث عبرت من شود)».
عبرت گرفتن از سرنوشت پیشینیان، یکی از روش‌های مهم تربیت شهروند مطلوب است. جامعه‌ای که از پیشامدهای رخداده برای گروه‌ها، احزاب و افراد مختلف جامعه پند نگیرد، قطعا دچار انحطاط خواهد شد.
انجام عمل صالح
صرف ایمان به خدای متعال، نمی‌تواند تضمینی بر ایجاد جامعه و شهری مطلوب باشد. بلکه بنا بر آیات قرآن و روایات ائمه اطهار (ع) ایمان در کنار انجام عمل صالح به جامعه حیاتی جاودانی می‌بخشد و باعث ارتقا و پاکی آن می‌شود.
حضرت سیدالساجدین در فرازی از دعای بیستم صحیفه سجادیه از خدای متعال چنین تقاضا می‌کنند: «بار الها! عمل مرا به بهترین و نیکوترین اعمال منتهی فرما».
این عبارت کوتاه برای پیروان آن حضرت درسی آموزنده دارد که آنان باید در پی انجام بهترین عمل در زندگی خود باشند و هر عمل را به بهترین حالت آن انجام دهند. اگر همه شهروندان خود را مقید به انجام عمل صالح بدانند، سلامت معنوی و روحی جامعه تضمین شده، فضای شهروندی بر مبنای اخلاق‌مداری شکل می‌گیرد و روزبه‌روز بر تعالی آن افزوده می‌شود.
مسئولیت پذیری
هر فرد در طول زندگی خود می‌بایست نقش‌های مختلفی همچون فرزندی، پدر و مادری، دانش‌آموزی، معلمی، همسایگی، نمایندگی از گروه و … را پذیرا باشد و بنا بر نقشی که برعهده می‌گیرد، مجبور به پذیرفتن مسئولیت‌ها و وظایف مرتبط با این نقش است.
احساس مسئولیت نسبت‌به دیگران در زندگی اجتماعی یکی از توصیه‌های مؤکد آموزه‌های دینی و بیانات ائمه معصومین(ع) است. افراد در جامعه همان‌گونه که صاحب حقوقی مشخص هستند، وظایف و مسئولیت‌هایی نیز به‌عهده دارند که در سایه تعادل این دو، جامعه و شهری مطلوب پای می‌گیرد و شهروند ایدئال در بستری مهیا و مناسب پرورش می‌یابد.
حضرت امام سجاد علیه السلام در دعا برای همسایگان، مؤلفه‌های مسئولیت‌پذیری افراد جامعه را چنین برمی‌شمرند: «(خداوندا! همسایگانم) را برای به‌پا داشتن سنت خود و به‌کار گرفتن آداب نیکویت در ارفاق به ضعیفان و برآوردن حاجت آنان، عیادت بیماران، هدایت راهجویان، خیرخواهی به مشورت‌کنندگان، دیدار با مسافران برگشته به وطن، پنهان داشتن راز مردم، پوشاندن عیوب خلق خدا، یاری دادن به ستمدیدگان و حسن مواسات در تأمین مایحتاج زندگی آنان، دریغ نورزیدن از پیشکش و بخشش فراوان و عطا کردن به سائل پیش‌از درخواست، موفق فرما».
تلاش و عمل‌گرایی
کار و تلاش زمینه‌ای مساعد در جهت تعالی و رشد شخصیت انسان است و به هر مقدار که این تلاش بهتر، کامل‌تر و با اخلاص بیشتری انجام شود، توفیق انسان در تربیت نفس و ایجاد جامعه‌ای مطلوب بیشتر خواهد بود.
امام سجاد علیه‌السلام در مواضع متعددی از کتاب شریف صحیفه سجادیه همچون دعای ۳۰، ۴۸ و ۲۵ بارها کسب روزی حلال از کار و تلاشی خداپسندانه را از خداوند طلب می‌کنند.
ذکر این نکته ضروری است که متأسفانه در اثر فهم نادرست مفهوم زهد توسط مسلمانان، انگاره کناره‌گیری از دنیا و بی‌توجهی به آبادانی آن در بین آن‌ها رایج شد و مسلمانان در کار و کوشش مجدانه و کسب درآمد و ثروت، کوتاهی کردند و این امر سبب عقب‌افتادگی آنان از پیشرفت‌های سریع دنیای غرب شد.
این در حالی است که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام حتی در کهولت سن نیز دست از تلاش و کوشش برنمی‌داشت و به حفر چاه و ایجاد نخلستان‌ها مشغول بود. اما زهد حضرت آنجا ظاهر می‌شد که قبل از خروج از چاه، کاغذ و قلمی طلب می‌کرد، آن چاه را به نیازمندان تقدیم می‌کرد. در قرآن نیز از مال و ثروت با واژه «خیر» تعبیر شده‌است (بقره، ۱۸۰). چرا که یکی از ملزومات پیشرفت یک جامعه و ایجاد شهری مطلوب و متمدن، رفع نیازهای اقتصادی آن جامعه با تولید بیشتر ثروت است.
امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر
یکی دیگر از ویژگی‌های انسان‌های کامل و شهروندان مطلوب از منظر امام سجاد علیه السلام، احساس مسئولیت آنان نسبت‌به آموزش دیگران و بیدار ساختن جامعه غفلت‌زده است.
امام زین‌العابدین به اصل مهم امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر به‌عنوان اصلی انسان‌ساز که وظیفه‌ای شرعی بر عهده هر فرد مؤمن است، اشاره کرده و می‌فرمایند: «خدایا بر محمد و آلش درود فرست و ما را در این روز و شب و در تمام ایام برای انجام خیر و دوری از شر…، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، پاسداری از اسلام، عیب‌جویی از باطل و خوار ساختن آن، یاری حق و گرامی داشتن آن و ارشاد گمراهان … یاری نما».
