به گزارش اصفهان زیبا؛ درست یادم هست وقتی کوچک‌تر بودم، یکی از تفریح‌هایمان رفتن به زیارت حضرت‌زینب(س) با خانواده بود. باروبندیلمان را می‌بستیم و می‌رفتیم تا یک روزمان را کنار زیارتگاهی بگذرانیم.
آن روزها که شاید به 30 سال قبل برمی‌گردد، دور حرم خیابانی بود پر از مغازه‌هایی که خنزرپنزرهایشان برای ما جذابیت داشت. خریدن اسباب‌بازی یا انگشتر عروسکی زیارت، یک روز به‌یادماندنی را برایمان خاطره می‌کرد.
آن موقع‌ها محله زینبیه آن‌قدرها رونق داشت که پر بود از زائر، زائرانی که جزو قشر متوسطِ آن زمان، به‌حساب می‌آمدند. آن موقع‌ها کلمه «بافت ناکارآمد شهری و فرسوده» معنای ویژه‌ای برای کسی نداشت و حاشیه به معنای خاص به‌کار گرفته نمی‌شد.
حالا سال‌ها از آن دوران گذشته است و در کورسوی خاطره‌هایم چیز خاصی از آن فضا به‌خاطر نمی‌آورم؛ چون فضایی برای بازآفرینی خاطره‌هایم وجود ندارد؛ بافتی که اطراف حرم در طرحی با عنوان «توسعه حرم» کاملا تغییر کرد و همه خاطره‌های دوران کودکی من را با خودش برد.
طرح توسعه حرم با وضوح وقتی پای صحبت شهردار وقت منطقه نشستیم، برایمان روشن شد، طرحی با ویژگی خاص که گفته می‌شود توسعه‌ای اقتصادی و فرهنگی برای زینبیه به‌همراه خواهد داشت.
طرح توسعه حرم زینبیه اصفهان با هدف محرومیت‌زدایی
طرح توسعه حرم زینبیه اصفهان از ۱۳۹۰ آغاز شده است و پیش‌بینی می‌شود مجموعه حرم زینبیه اصفهان در ۳۴ هکتار مورد بهره‌برداری قرار گیرد که چهار هکتار آن شامل صحن و حرم و ۳۰ هکتار آن شامل میدان بزرگ شهری، هتل پنج‌ستاره، هتل سه‌ستاره، زائرسرا، مراکز آموزشی، خدماتی، اداری‌تجاری و پارکینگ می‌شود.
بیشتر زمین‌های واقع‌شده در این طرح در حال حاضر کاربری مسکونی دارند که شهرداری درصدد است به‌مرورزمان این منازل را خریداری کند و ساکنان آن را در زمینی به مساحت ۱۸ هکتار که در اطراف همین محله وجود دارد، منتقل کند. این طرح تعداد فراوانی از منازل ریزدانه در بافت فرسوده منطقه ۱۴ را به بافت نو شهری تبدیل خواهد کرد.
مهرداد کیهانفر، مدیر طرح حرم حضرت‌زینب(س)، دراین‌باره به ایمنا گفته است که هدف طرح توسعه حرم زینبیه به‌منظور رفع محرومیت منطقه و توسعه حرم حضرت‌زینب(س) در وسعت ۳۴ هکتار با چشم‌انداز تبدیل‌شدن به پنجمین قطب زیارتی در دستورکار مدیریت شهری مطرح‌شده و این پروژه با مشارکت بخش خصوصی و همکاری اداره‌کل اوقاف و امور خیریه در دست اجراست.
کیهانفر با اشاره به اینکه ۱۹ هکتار این طرح شامل چهار هکتار حوزه زیارتی و ۱۵ هکتار آن حوزه شهری است، اضافه کرد: در کمیسیون ماده ۵، طرح توسعه حرم با احداث میدان شهری در کنار زیارتگاه با رویکرد بازآفرینی شهری و ایجاد مرکز منطقه‌ای در شمال‌شرقی اصفهان برای تأمین کمبود برخی از سرانه‌ها در منطقه ۱۴ شهرداری موردتصویب قرار گرفت.
مدیر طرح توسعه حرم حضرت‌زینب(س) با اشاره به زیربنای پروژه‌های خدماتی در حوزه شهری گفت: پروژه‌های خدماتی در حوزه شهری شامل کاربری‌هایی همچون هتل پنج‌ستاره، هتل سه‌ستاره، زائرسرا، آموزشی و خدماتی و مجموعه اداری‌تجاری و پارکینگ برای تأمین بخشی از کمبودهای منطقه ۱۴ در نظر گرفته شده است.
او با اشاره به احداث میدان شهری در شمال شهر اصفهان به‌عنوان سومین فضای بزرگ شهری بعد از میدان امام‌علی(ع) خاطرنشان کرد: احداث این میدان شهری در مجاورت حرم حضرت‌زینب(س) محرک توسعه‌ای برای منطقه ۱۴ محسوب می‌شود که از مناطق کمتر توسعه‌یافته شهر اصفهان است.
مدیرعامل سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های مردمی شهرداری اصفهان هم در مصاحبه‌ای با اشاره به اهتمام ویژه سرمایه‌گذار این پروژه گفته است که این پروژه بستری ارزشمند برای توسعه صنعت گردشگری و مذهبی استان اصفهان و موجب تحول منطقه ۱۴ شهرداری این کلان‌شهر خواهد شد.
طرح توسعه حرم وضع محله را بهتر کرده است
برای آشنایی بیشتر، شروع به گشت‌وگذار در اطراف حرم کردم. خیابان حرم کنار یک پاساژ تجاری و مدرسه علمیه ساخته‌شده و ارتباط با اتوبان و فرودگاه را برای مردم منطقه میسر کرده است و به نظر می‌رسد حرکتی در راستای توسعه حرم و ارتقای زیرساخت حمل‌ونقل عمومی است.
از خانمی که چادرش را محکم گرفته تا در آب‌های جمع‌شده از بارش باران شب گذشته خیس نشود، درباره طرح توسعه حرم می‌پرسم. «خانم چی بگم. اینکه حرم حضرت‌زینب(س) را می‌سازن، خیلی خوشحالیم. خدا خیرشون بده. خدا بهشون قوت بده. بالاخره اینجا یکم رونق گرفته. جلسه می‌گذارن و برنامه خوب برای خانم‌ها دارن.»
آقای حیدری تراشکار است و ساکن محله. او هم نظرش درباره توسعه حرم مثبت است. کتابی نمی‌تواند صحبت کند و می‌گوید: «من یه کارگر ساده‌ام. نمی‌دونم چی بگم؛ اما از وقتی شروع کردن حرم رو بسازن، مراکز فرهنگی خیلی خوبی تو منطقه فعال شدن. با کمک آستان برنامه خوبی برای کمک به مردم منطقه دارن و خیلی کمک‌حال مردم منطقه شدن.»
او طرح توسعه حرم را در آینده مؤثرتر از حال حاضر ارزیابی می‌کند و تغییرات در محله و رشد اقتصادی خانواده‌ها و وضعیت اجتماعی را بهتر از سال‌های گذشته می‌داند.
مردی که دستمال دستش است و شیشه‌های ماشینش را تمیز می‌کند، می‌گوید: «محله و حرم خوب شده، اما یه خیابون کنار حرم بود؛ گرفتن برای توسعه حرم. یکم برای رفت‌وآمد ما سخت شده، اون‌وقت سرراست می‌رفتیم سمت حصه و ارزنون؛ اما حالا یکم سخت‌تر شده.» او تعداد زائرها را زیاد نمی‌داند و معتقد است که مثل گذشته زائر به منطقه نمی‌آید.
کنار حرم، پاساژ آستان مقدس است که سال‌ها قدمت دارد و قطب تجاری حرم است. از پرس‌وجو با کسبه راهم به سمت مغازه محمد زیرک‌باشی، از اعضای هیئت‌مدیره مجتمع تجاری حضرت زینب(س) باز می‌شود. زیرک‌باشی خودش توی مجتمع مغازه‌دار است و مرا با خودش می‌برد به گذشته؛ وقتی که جنگ‌زده‌های دزفول و جنوب راهشان به حرم حضرت‌زینب(س) باز شد و هم‌جوار بانو شدند، هم‌جواری که تا امروز ادامه داشته است.
اوقاف آن موقع دستش را می‌گذارد روی توسعه حرم و بازسازی؛ اما در میانه راه می‌ماند و توفیقی حاصل نمی‌شود. به گفته زیرک‌باشی بازسازی، راهش به خرابه می‌رسد و تلفات هم می‌دهد؛ تا اینکه با همراهی شهرداری و بخش خصوصی و قراردادی که گروه انتخاب با اوقاف تهران می‌بندد، به مدت 15 سال ساخت و بهره‌برداری از حرم را استارت می‌زنند:«طرح و توسعه حرم بسیار برای منطقه مؤثر است. با ساخت مسافرخانه و اقامتگاه، رفت‌وآمد مسافرها هم بیشتر می‌شود و به کاسبی‌ها رونق می‌دهد؛ البته آن موقع اطراف حرم واقعا وضعیت اسفناکی داشت؛ اما با ورود به توسعه، خانه‌های مخروبه و کوچک خراب شدند و وضعیت اطراف حرم خیلی بهتر شد.»
او به خاطر مسائل اجتماعی مجبورشده محل زندگی‌اش را تغییر دهد. اینکه فعالیت فرهنگی مجموعه‌های فعال‌شده در حرم و جذب جوانان به ارتقای فرهنگ محله کمک کرده است، در حرف‌های زیرک‌باشی موج می‌زند؛ اما او همچنان از بیکاری جوانان که زمینه‌ساز فساد و مشکلات اجتماعی در منطقه است، گله دارد.
او به خرده‌فرهنگ‌ها هم اشاره می‌کند و به همین مناسبت اصطلاح «هندوستان» را برای منطقه زینبیه به کار می‌برد و از وجود اقوام و ملل مختلف در منطقه حکایت می‌کند: «فقر و تکثر فرهنگی باعث اختلاف و زدوخورد می‌شود و همین مسئله یکی از مشکلات منطقه است.»
او می‌گوید که کار زیادی مانده تا طرح تکمیل شود و رونق پیدا کند و معتقد است این توسعه، آینده روشنی برای محل کار و زندگی ساکنان زینبیه دارد.
زینبیه می‌تواند قطب فرهنگی شمال شهر شود
آنچه از مصاحبه مدیران که دخیل در امر توسعه هستند،برداشت می‌شود، هدف اصلی از اجرای طرح توسعه حرم حضرت زینب(س)، تبدیل‌شدن حرم به یک قطب گردشگری و فرهنگی قلمداد می‌شود که البته موافقان و مخالفانی هم دارد، موافقانی که آینده خوبی برای بافت متصورند و مخالفانی که این طرح را مُسَکِنی می‌دانند که چندان نمی‌تواند حاشیه را از منطقه دور کرده و زیرساخت‌ها را فراهم کند؛ اما نکته اینجاست که این طرح توسعه چقدر می‌تواند به توسعه منطقه بینجامد؟ آیا اجرای طرح توسعه حرم به‌تنهایی می‌تواند منجر به تغییر بافت ناکارآمد شهری در این منطقه شود و حاشیه‌نشینی را برطرف کند؟
امیر هلاکویی، یکی از فعالان فرهنگی منطقه، به «اصفهان‌زیبا» در خصوص این طرح می‌گوید: «حرم حضرت‌زینب(س) سال‌ها محل رجوع مردم بوده است و در گذشته مردم زیادی برای زیارت خواهر امام‌رضا(ع) به این منطقه رجوع می‌کردند. حرم قبل از توسعه، محل برگزاری کلاس‌های قرآنی بود و به‌واسطه برگزاری کلاس‌های قرآن توسط استادان بزرگ، استادان خوبی در این منطقه پرورش پیدا کردند و کلاس‌هایی برگزار شد که استقبال بسیار خوبی داشت.»
او توسعه‌نیافتگی حرم و منطقه را یکی از دلایل رانده‌شدن بسیاری از مراجعه‌کنندگانش می‌داند و می‌گوید: «توسعه‌نیافتگی حرم و منطقه، وجهه اجتماعی محل را پایین آورد و منطقه نتوانست به‌مرور توسعه پیدا کند و توجهی برای تأمین زیرساخت‌ها نشد.»
هلاکویی به طرح توسعه حرم امیدوار بوده و معتقد است که اثرات مثبتی برای منطقه به لحاظ فرهنگی و اجتماعی خواهد داشت: «اگر ازلحاظ گردشگری زیرساخت‌های منطقه فراهم شود، مثل اقامتگاه، هتل و رستوران و حمل‌ونقل با حضور گردشگر، رونق زیادی در منطقه شکل خواهد گرفت؛ البته در حال حاضر توسعه با زیرساخت بازار شکل‌گرفته است که آن‌هم اثرات اقتصادی خودش را دارد؛ حمل‌ونقل هم در منطقه توسعه خوبی داشته و با ارتباط نزدیک با فرودگاه می‌تواند در جذب گردشگر بسیار مؤثر باشد.»
هلاکویی احداث حوزه علمیه در کنار حرم را اتفاق مبارکی می‌داند و می‌گوید: «این اتفاق باعث غنای فرهنگی و مذهبی منطقه خواهد شد. حرم حضرت‌زینب(س) می‌تواند قطب فرهنگی خوبی باشد و با مرکزیت حرم و با تعامل با مناطق جدید در اطراف حرم، مثل خیابان گلستان و برقراری ارتباط خیابان‌ها با منطقه زینبیه، این مناطق را هم پوشش دهد. فعالیت فرهنگی، آموزشی و اجتماعی در این منطقه بر کاهش آسیب‌های اجتماعی مؤثر خواهد بود.»
طرح توسعه حرم با ابعاد گسترده دیده نشده است
دکتر احمد مهرشاد، جامعه‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان، معتقد است که زینبیه اصفهان به‌عنوان بافت حاشیه‌ای قلمداد می‌شود و فضای حاشیه‌ای دارد و این مهم است که ما بافت حاشیه را چطور ببینیم.
او در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» به طرح توسعه حرم نگاه انتقادی دارد و می‌گوید: «آیا حاشیه‌نشینی را مجموعه‌ای از افراد نیازمند در یک کالبد به‌صورت غیررسمی می‌بینیم یا حاشیه یا به‌صورت کلی‌تر و ساختاری‌تر و ناظر به‌کل شهر می‌بینیم که حاشیه به خاطر عوارض و متغیرهایی کلان‌تر در شهر به وجود آمده است؟! این نگاه در حل حاشیه بسیار مهم است.»
مهرشاد معتقد است: «اگر به حاشیه و بافت ناکارآمد با نگاه اول توجه شود که یک مداخله پررنگ مشکلاتش را حل می‌کند، مثلا با تغییرقیمت زمین بافت را می‌خواهند اصلاح کنند، نه‌تنها مشکل بافت حل نمی‌شود، بلکه به شکل دیگری در جای دیگری بروز می‌کند و این مداخله‌ها حل‌کننده موضوع نیست و پیچیدگی را بیشتر می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «تصورم این است؛ اشکال اساسی طرح توسعه حرم این است که مسئله را در ابعاد گسترده‌تر نمی‌بیند و ازاین‌جهت شاید توفیق موضعی در منطقه به‌وجود بیاید؛ اما در مقیاس شهری ممکن است اتفاق مثبتی رخ ندهد و فقط پدیده‌ای را از یک جا پاک کرده و در جای دیگری در فرم جدید بازتولید کنیم.»
مهرشاد با طرح این پرسش که آیا مجریان طرح به‌صورت پیوسته پیام‌های مداخله را رصد می‌کردند که این مداخله به چه صورت بهینه بشود، ادامه می‌دهد: «متغیرهایی بر بافت ناکارآمد اثر می‌گذارد و تا زمانی که آن را رصد نکنی و سهمی در مداخله برای حل آن نداشته باشی، تغییر مؤثری اتفاق نمی‌افتد.»
به نظر این استاد دانشگاه، بی‌توجهی به عوامل ایجاد بافت ناکارآمد شهری و برطرف‌نکردن این عوامل و توجه‌نکردن به متغیرها، مداخله و طرح‌ها را بی‌اثر می‌کند.او در ادامه با تأکید بر اینکه در شهر اصفهان برای بافت حاشیه همه‌جور هزینه و فکر برای رفع محرومیت‌زدایی شده است، اما موضوع به‌صورت کامل حل‌نشده، می‌گوید: «اگر به‌صورت کالبدی زمینه‌های ایجاد بافت را شناسایی نکنیم، بافت را تغییر نداده‌ایم؛ فقط باعث جابه‌جایی کالبد شده‌ایم. باید برای بافت حاشیه علل دیگری را مدنظر قرار داد و با شناسایی علل و مداخله مناسب راه‌حلی درست برای سامان‌دهی حاشیه‌نشینی ارائه کرد.»
به نظر می‌رسد طرح توسعه حرم در صورت وجود نگاه کلان و در نظر گرفتن همه شاخص‌ها می‌تواند ثمرات مناسبی برای تغییر چهره منطقه زینبیه داشته باشد. باید دقت داشت ازآنجاکه حجم مداخله‌ها در این طرح بسیار وسیع و گسترده است، اجرای آن همانند جراحی بیمار می‌تواند در صورت رعایت ملاحظه‌ها به بهبود شرایط و در صورت عدم دقت به ملاحظه‌ها یا پیچیده‌تر‌شدن مشکلات منجر شود.
