در دوهزار سال گذشته یا بیشتر، نوشتار همواره رسانه عمده بیان نبوغ ایرانی بوده و در این میان کتیبه‌نگاری هنری است به قدمت تاریخ که از دیرباز در چغازنبیل از دوره اونتاش گال ایلامی 1250 ق.م در ایران به کار می‌رفته و همچون بسیاری دیگر از هنرها با ورود دین اسلام به فلات ایران به تدریج به اوج و اعتلای خود رسید. / کتیبه
با روی کارآمدن سلجوقیان در ایران فصل نوینی در هنرهای تزیینی شروع شد؛ زیرا در خط عربی امکانات تزیینی بسیاری وجود دارد. به‌طوری‌که تا اواخر قرن پنجم هجری 42 نوع خط کوفی تحریری و تزیینی به کار می‌رفت.
خط کوفی به‌مثابه عنصر بصری کارآمدی بود که به‌نوعی پیونددهندە ملت‌های ساکن در سرزمین‌های دور و نزدیک به شمار می‌آمد. عظمت و چگونگی پیدایش و رشد خط کوفی چنان است که شاید بتوان آن را چیزی شبیه به اعجاز دانست.
به قول پروفسور پوپ سرزمین‌های شرقی خط‌های تزیینی بسیار متنوع‌تر از سرزمین‌های غربی اسلامی آفریده‌اند. سنگ‌نوشته‌های (کتیبه‌های) یافت‌شده در مصر و بین‌النهرین و مواردی مانند آن به هزاره چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد.
این کتیبه‌ها بیشتر فرمان شاهان و فرمانروایان و توصیف وقایع و تاریخ جنگ‌ها بوده‌اند. از مهم‌ترین عناصر تزیینی ابنیه و معماری ایران‌زمین کتیبه‌نگاری است. کتیبه‌ها بیانگر و به نوعی شناسنامه گویای بناها به‌شمار می‌روند؛چرا که در خود نام بانی و واقف همچنین دوران تاریخی و نام کاشی‌ساز و خوشنویس در کنار هم قرار می‌گیرند.
تعریف کتیبه
دانش کتیبه‌شناسی از جمله علومی است که در حوزه باستان شناسی قرار می‌گیرد و به نوشته‌ای اطلاق می‌شود که بر روی سنگ در حاشیه سردر ساختمان یا گوشه‌های پارچه‌های خاص سفره و بیرق یا بر صفحه‌های کتاب نگارش می‌یابد، در اهمیت کتیبه و کتیبه‌نگاری همین بس که قدیمی‌ترین نوشته‌های موجود در این کشور باستانی بر روی خشت و آجر و در دل سنگ از نیاکان ما به عنوان مواریث گران‌بهای فرهنگ و تمدن به یادگار باقی مانده است.
خط
انواع مختلف خطوط شامل کوفی، نسخ، ثلث، طغرا،ریحان، محقق، نستعلیق و جز آن در کتیبه‌نگاری‌های اسلامی از صدر اسلام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از میان خطوط یادشده، خط ثلث به سبب دور و تموج آن و نیز به جهت حرکات نرم قلم، درشتی و برجستگی حروف، و قابلیت تزیین و ایجاد نقش و نگار در کتیبه‌نویسی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌است.
مضمون کتیبه‌ها در بناهای ایران شامل آیات قرآن، احادیث، شعر، ماده تاریخ بناها یا نام بنیان‌گذارانشان و مواردی جز آن است.کتیبه‌نگاری خطوط گوناگون از جمله کوفی و ثلث و نستعلیق در بناها و مساجد ایران از زمان تیموریان و صفویان در اصفهان و خراسان و نقاط دیگر رونق داشته‌است. امروزه هم طراحی این خطوط بین کاشی‌کاران و خطاطان متداول است.
کتیبه و کتیبه نگاری در اسلام
در جهان اسلام کتیبه‌نگاری در بناهای یادبود، مقبره‌ها، مساجد، مدارس علمیه، بقعه‌ها، عمارات باشکوه، ستون‌ها و جاهای مناسب دیگر به‌کار می‌رفته‌است و به این ترتیب در این مکان‌ها آثار ارزشمندی از هنر خوشنویسی و کتیبه‌نگاری به اشکال عمودی یا افقی خلق شده و به یادگار مانده‌است.
تجزیه و تحلیل این آثار از منظرهای گوناگون هنری و موضوعی می‌تواند دریچه‌هایی فراسوی تاریخ، تمدن و فرهنگ اسلامی بر دیدگان پژوهندگان معاصر بگشاید.
کتیبه‌نگاری مسجدجامع اصفهان
مسجدجامع اصفهان که به مسجدجامع عتیق و مسجد‌جمعه اصفهان هـم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری ساخته شد.
در کتیبه‌های مسجد نام پادشاهانی همچون ملکشاه سلجوقی، شاه‌عباس صفوی و… نوشته شده‌است و اسم هفت وزیر و مشاور هم ثبت شده که خواجه نظام‌الملک و محمدحسین خان صدر از آن جمله بوده‌اند. نام ۹ نفر از بانیان و ۲۰ نفر از هنرمندان و خطاطان نیز در کتیبه‌ها حک شده‌است.
کتیبه‌های قرآنی، عناصر جدایی‌ناپذیر تزیینات مساجد هستند که علاوه بر ترویج فرهنگ اسلامی، انعکاس‌دهنده شرایط سیاسی و اجتماعی دوره نگارش خود نیز هستند. مسجدجامع اصفهان به لحاظ اهمیت، وسعت، تعدد دوره‌های ساخت و حجم تزیینات، از جمله بناهایی است که بیشترین تعداد کتیبه‌های تاریخی را در معماری اسلامی ایران، درخود جای داده است.
در پژوهش‌های موجود کمتر به شناخت و تحلیل مضمون کتیبه‌های مورد استفاده در این بنا پرداخته شده است. متن عمده کتیبه‌های ورودی‌ها و محراب‌های مسجدجامع اصفهان مذهبی است.
بیشترین تعداد کتیبه‌های قرآنی ورودی‌ها و محراب‌های مسجدجامع اصفهان در دوره صفویه الحاق شده است و بعد از آن به ترتیب دوره‌های قاجار، آل‌مظفر، ایلخانی و سلجوقی دارای بیشترین تعداد کتیبه‌های خطی قرآنی هستند.
در بین ده ورودی و هفده محراب مسجد جامع اصفهان پانزده مورد دارای کتیبه قرآنی بوده است. به نظر می‌رسد شرایط سیاسی و اجتماعی هر دوره در انتخاب آیات برای نگارش کتیبه‌های ورودی‌ها و محراب‌های ذکر شده، تأثیر قابل توجهی داشته است.
به طوری که در زمان‌های آشفتگی اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی، آیات قرآنی انتخاب‌شده برای کتیبه‌های محراب‌ها و ورودی‌های مسجدجامع اصفهان به نوعی اشاره به اتفاقات خاص آن دوران داشته و زمانی که به‌نوعی آرامش نسبی سیاسی و اجتماعی برقرار بوده مضمون آیات انتخابی در ورودی‌ها اشاره به مسائلی در باب توحید و یگانگی خداوند، ایمان و اعتقاد به معاد، نبوت و بعثت پیامبر و در نهایت آیاتی که در باب اهمیت مساجد آورده شده است.
همچنین، مضمون آیات محراب‌ها اشاره به وقایع جامعه مسلمین از جمله تغییر قبله مسلمین، بعثت پیامبر و رهبری توجه داشته است.
کتیبه‌های خطی مسجد جامع اصفهان علاوه بر آنکه دربرگیرنده اطلاعاتی رقم (تاریخ ساخت، وقف یا مرمت)، نام اشخاص همچون (خیر بانی، حکمران وقت)، استادکاران و هنرمندان معمار (بانی خیر بنا، کاشی‌تراش، گچبر، حجار، نجار، نقاش و خطاط) بوده. به گونه‌ای نشان‌دهنده وضعیت مذهبی، اجتماعی و سیاسی دوره‌های تاریخی خود نیز هستند.
کتیبه‌هایی با مضامین دعایی
تجزیه و تحلیل برخی کتیبه‌هایی که با درون‌مایه‌های دعایی صورت می‌گیرد و کتیبه‌های دعاگونه به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند.
گروه اول: آن‌هایی که خاص خداوند بوده و اورا توصیف می‌کنند با استفاده از نام‌های زیبایی که خداوند را ستایش کرده و قدرتش را آشکار می‌کنند. نمونه‌های مختلفی از این گونه کتیبه‌ها در تمام اماکن مقدس و مساجد دوره صفویه یافت می‌شود.
گروه دوم: کتیبه‌ها که در مساجد مختلف و مکان‌های مقدس است؛ شامل ستایش در چندمین عبارت مختلف عربی است.
گروه سوم: امام علی (ع) و حضرت فاطمه(س) و امام حسن و حسین (ع) و به همین ترتیب دیگر امامان را ستایش می‌کند.
