از بزرگان تاریخی و علمی که در اصفهان دفن شده و خوشبختانه ما جایگاه قبر او را می‌دانیم، صاحب ابن عباد است. اصفهان آن‌طور که در منابع و اسناد آمده و مطابق با زندگی‌نامه بزرگان و مشاهیر، از قدمتی بسیار غنی برخوردار است. از روزی که در هزار سال پیش حافظ ابونعیم اصفهانی کتاب «ذکر اخبار اصفهان» را نوشت و در آن زندگی‌نامه دو هزار نفر از مشاهیر اصفهان را کنار هم قرار دارد، تا به امروز که آخرین کتاب چاپ‌شده در این حوزه، یعنی کتاب سه‌جلدی «رجال و دانشمندان» استاد جلال همایی به بازار عرضه شد، ده‌ها کتاب در این رابطه و با این موضوع انتشاریافته است. از این میان آنچه به خاطر مانده است، شیخ عبدالکریم گزی، سید علی جناب، مصلح‌الدین مهدوی، محمدباقر کتابی و اخیرا محمدحسین ریاحی همگی تلاش کرده‌اند اصفهانیان برجسته را از فراموشی و خاموشی به درآورده و طی کتاب‌هایی نیکو و ارزشمند به ما نشان دهند. این‌همه را گفتیم تا به فرزندان این شهر خاطرنشان کنیم چه افراد تاریخ‌ساز و قابل‌تأملی در این خاک زیسته و در این شهر نفس کشیده‌اند. یکی از آن‌ها هم صاحب بن عباد است که برای درک زندگی‌نامه و شرح مراتب علمی و ادبی او باید به آن کتاب‌ها رجوع کرد. به‌طور خلاصه صاحب از آن دست مردان سیاست بود که دستی در قلم و فضیلت نیز داشت. بسیار جالب است که ازاین‌گونه مردان در آن محله دو نفر نزدیک هم خفته‌اند: خواجه نظام‌الملک طوسی و صاحب بن عباد. اولی وزیر ملکشاه سلجوقی بود و دومی وزیر فخرالدوله دیلمی. هیچ‌کدام هم آن‌چنان بقعه و بارگاهی ندارند و کسی به ارزش تاریخی و نقش بی‌بدیل آن‌ها پی نبرده است.
قبل از آن‌که به سراغ بقعه صاحب‌بن عباد برویم باید بگویم یک کتاب ارزشمند هم در سال‌های اخیر به‌صورت تک‌نگاری از زندگی و احوال این شخص به نگارش «آیت‌الله عباسعلی ادیب» انتشار یافت که «هدیه العباد در شرح‌حال صاحب ابن عباد» نام‌گرفته و توسط «سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان» نشر یافته است.
طوقچی؛ قلب دارالسلطنه اصفهان
بقعه صاحب‌بن عباد از همان لحظه مرگ برجسته بود؛ چراکه وزیر بود و محتشم. به همین خاطر وقتی در سال385 ق در ری درگذشت، جنازه را با تجلیل تمام به اصفهان آورده و در خانه‌اش دفن کردند. آری محله طوقچی در قرون سوم تا ششم قلب دارالسلطنه اصفهان بود. جایی که کاخ‌های سلطنتی و دارالحکومه قرار داشت و بزرگان و سرآمدان در آنجا خانه داشتند. این داستان را می‌توانید در کتاب «محاسن اصفهان» جست‌وجو کنید.
صاحب را در خانه‌اش دفن کردند و وقتی سیصد سال بعد ابن خلکان کتاب «وفیات الاعیان» را می‌نوشت اشاره کرد که مقبره صاحب تا آن روز آباد بوده و مردم به زیارت آن می‌رفته‌اند. این نشان می‌دهد که جایگاه و شأن او تا آن روزگار که عصر ایلخانان بود، برجای بوده است.
از تعمیرات و توجه به مقبره صاحب دیگر چیزی نمی‌دانیم تا اوایل روزگار قاجاریه که یکی از روحانیان بزرگ اصفهان به نام «حاجی محمدابراهیم کلباسی» دست به تعمیر و درواقع بازسازی اساسی بنا کرد. جلال همایی در بیان این واقعه می‌گوید: «در زمان مجتهد پیشوای بزرگ اصفهان، حاج محمدابراهیم ابن حاج محمدحسن کرباسی (کلباسی) معروف به حاجی کرباسی، … مقبره صاحب کاملا خراب و ویرانه شده بود و مرحوم حاجی مزبور که در عصر خود یکی از بزرگ‌ترین مراجع علمی و روحانی شیعه شمرده می‌شد، در اواخر عمرش، حدود 1250 ق اقدام اساسی به تعمیر بقعه مبذول فرمود و آنجا را مجددا معمور و آبادان ساخت و بنای اساسی که اکنون در این مقبره دیده می‌شود از آثار عهد مبارک آن بزرگوار مرد است» (همایی، 1384، ص 53).
در دوران معاصر باز مقبره صاحب ویرانه شده و نیازمند تعمیر و بازسازی شده بود. در سال1326 خورشیدی یکی از خطبای معروف اصفهان به نام «حسام الواعظین» بر سر منبر از مقام علمی و مذهبی صاحب سخن گفت و ارباب خیر را تشویق کرد که برای مرمت بقعه کمک کنند. پول‌ها که جمع شد با نظارت خود ایشان مقبره بازسازی گردید» (همان‌جا، ص 51).
این اطلاعات تا زمان نوشتن کتاب «تاریخ اصفهان» جلال همایی یعنی دهه سی خورشیدی است. اما پس‌ازآن نیز دو بار مقبره تعمیرات اساسی شد. وقتی به داخل بقعه وارد می‌شوید، در کنار ضریح، روی دیوار، این کتیبه به چشم می‌خورد «ساختمان مقبره صاحب ابن عباد تجدیدبنا گردید و به اتمام رسید. خادم صاحب‌بن عباد امیر کاردان پور» سال 1357 شمسی. معلوم است که در بحبوحه انقلاب این شخص مشغول تجدید بنای مقبره بوده است. حاج امیرحسین کاردان‌پور در سال1363 فوت کرده و قبر او در داخل بقعه صاحب قرار دارد.
صاحب در سایه گنبد زمردین در میان باغ
به نظر می‌رسد دوره بعدی که بقعه صاحب مرمت شده باشد، در سال1386 خورشیدی است. از کتیبه سردر ورودی بقعه که در کوچه صاحب‌بن عباد باز می‌شود، می‌توان به این حقیقت رسید «آرامگاه حامی ولایت آقا امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب مرحوم صاحب بن عباد در شهر اصفهان مرمت گردید. سال 1386» احتمالا این مرمت در حد بازسازی و رنگ و روغن دیوار بوده باشد. امروز بقعه کوچکی با گنبدی سبزرنگ کاشی‌کاری شده که در میان باغ کوچکی قرارگرفته و پشت به خیابان علامه مجلسی است، همه آن چیزی است که از بقعه صاحب برجای‌مانده است. برای پیدا کردنش هم کافی است خودتان را به میدان «طوقچی» برسانید. درست روبه‌روی بقعه، مسجدی به نام «صاحب‌بن عباد» در سال 1407 ق ساخته شده که البته بر زمین مسجد دیگری بوده است. در کتیبه ورودی مسجد می‌خوانیم «مسجد صاحب بن عباد. حسب‌الامر حضرت آیه الله ادیب و همت معتمدین محل به هزینه نمازگزاران تجدید بنا گردید.» معلوم است آیت‌الله عباسعلی ادیب، نه‌تنها به نگارش کتاب زندگی‌نامه و شرح احوال صاحب اقدام کرده است، بلکه چون با این شخصیت علمی احساس نزدیکی و قرابت زیادی می‌کرده تلاش کرده، مقبره و مسجد وی را نیز بازسازی کند تا نام بزرگ‌مردی که صاحب بن عباد باشد و از افتخارات این شهر است، برای همیشه باقی بماند. صاحب بن عباد یکی از شخصیت‌های علمی جهان اسلام است. مجموعه رسایل علمی صاحب بن عباد در مصر بارها چاپ شده است. دیوان شعر او نیز منتشرشده و موردتوجه قرار گرفته است. بر ماست که این شخصیت علمی را قدر بدانیم و در شناخت او و حفظ میراثش تلاش کنیم.
