نگاه تعریضی به یک دوره و زمان خاص

دکتر مرتضی نورایی صحبت‌هایش در مورد تاریخ محلی را این گونه آغاز می‌کند: «سابقه تاریخ محلی بسیار طولانی است و از نخستین قرون اسلامی‌ و حتی در دوران باستان نگارش تاریخ محلی وجود داشته است. علت این مسئله هم متکثربودن کانون‌های قدرت است و برخی در کانون‌ها دست به قلم برده‌اند و تاریخ محلی را نوشته‌اند. مفهوم تاریخ محلی از یک لحاظ نسبی است و به نسبت جهانی منطقه‌ای می‌شود. یعنی تاریخ منطقه خاورمیانه به نسبت جهانی منطقه‌ای به حساب می‌آید.» او اصل پیرامونیات نویسنده را اصل مهم در نگارش تاریخ محلی قلمداد می‌کند: «از قدیم بازه زمانی تاریخ محلی یا شهرنگاری درباره پیرامونیات مورخ بوده است و مکان آن هم مکانی روستایی یا شهری است. بنابراین اگر تاریخ محلی را امروز در نظر بگیریم از روستا، شهرستان و تا شهر را در برمی‌گیرد و پایه و مایه مطالعات شهری تاریخ محلی است. از یک طرف تحقیقاتی که در دوره معاصر در هر عرصه‌ای به طور مثال در دهه چهل و پنجاه انجام شده است، به زمان گذشته پیوسته و بازهم تاریخ محلی است، چراکه وابستگی به یک مکان خاص دارد. برای مثال تحقیقات درباره کارگری در دهه پنجاه آن زمان جامعه‌شناسی بوده است، اما حالا تاریخ اجتماعی شهر اصفهان است.» نورایی بهار تاریخ محلی را در دوره‌های رقابت حکومت‌های محلی می‌داند: «روابط انسان‌ها در مکان و زمان گذشته خاص است و این زمان و مکان گذشته پیرامونی است، یعنی آن چیزی لقب تاریخ محلی را به طور عرف و سنت می‌گیرد که پیرامونیات نویسنده را دربرمی‌گیرد. تاریخ محلی به صورت سنتی مربوط به دوره‌هایی می‌شود که حکومت‌های متفاوت وجود داشته و رقابت‌های محلی درجریان بوده است و بهار تاریخ محلی مربوط به دوره‌های غیرمتمرکز در ایران است.» این استاد دانشگاه درباره تاریخ مطالعات شهری می‌گوید: «مطالعات شهری پدیده‌ای است که از اوایل قرن نوزدهم شکل می‌گیرد، با این توضیح که در این قرن رشته‌بندی نشد. مبنای مطالعات شهری رفته‌رفته بر روی زوایای انسانی، محیط طبیعی و تصنعی شهر معنی پیدا می‌کند. نکته حائز اهمیت در مطالعات شهری بر تغییر است، یعنی تغییر از یک وضعیت به یک وضعیت دیگر. برای مثال در اصفهان دهه پنجاه نقشه‌هایی در مورد شکل جغرافیایی شهر وجود دارد و این تغییراتی که در ساختمان فیزیکی شهر مانند خیابان‌کشی‌ها و مناظر تصنعی شهر به‌وجود می‌آید، بر تاثیرات متقابل انسانی، اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی است.»
نورایی در بحث تاریخ عرضی به مقایسه این نوع نگرش با تاریخ طولی می‌پردازد و اضافه می‌کند: «تاریخ محلی یا تاریخ غیر محلی یک مبحث در طول و یک مبحث در عرض دارد. در مبحث تاریخ طولی این گونه است که تا جایی که امکان دارد به عقب برمی‌گر دیم و تمام مستندها و اطلاعات را جمع‌آوری و تحلیل می‌کنیم. اما اگر یک دوره را به طور مشخص مورد مطالعه قرار بدهیم در راستای نگرش عرضی حرکت کرده‌ایم. برش عرضی در حقیقت ورود به مباحث آن دوره است. یعنی یک مقطع یا دوره‌ای را برش می‌دهیم و شروع به گسترش آن دوره خاص می‌کنیم. تاریخ محلی یک نگاه عرضی به یک دوره و زمان خاص است. نگاه در عرض است که امروزه برای نوع تاریخ محلی حیات جدیدی قائل شده است.»
او نگاه میکرو و از فرود را نگرش مبنایی در تاریخ محلی می‌داند: «در نگاه سنتی مبنای تاریخ محلی بر رقابت است و در رقابت تولید منبع کرده‌اند اما در دوره مدرن بر استعدادیابی در پیکره ملی معنا می‌یابد. یعنی اگر که تاریخ محلی در ایران را امروزه مدنظر قرار دهیم، هر روستا و هر شهر استعدادی دارد که می‌تواند در آن راستا سهمی‌ در توسعه کشور و حیات ملی داشته باشد. نگرش ما در تاریخ محلی میکرو است. ماکرو از فراز به شهر می‌نگرد اما در میکرو که مبنای مطالعات تاریخ محلی است، از فرود و از کوچه پس‌کوچه‌ها آغاز می‌شود. نگاه از فرود برای برنامه‌ریزی شهری بسیار حائز اهمیت است.»
نورایی چندین میدان موضوعی برای کار در عرصه تاریخ محلی اصفهان را هم بر مبنای ایده کارآفرینی بیان می‌کند: «چندین میدان موضوعی با توجه به تنوع منابع و مستندات موجود در باب تاریخ محلی اصفهان را می‌توان پیشنهاد داد. میدان‌هایی شامل مطالعات زیست‌محیطی، اقتصاد، بهداشت و درمان، مسکن، اجتماع و جامعه‌شناسی تاریخی، ترافیک، اداری، ارزش‌های شهری، تغذیه و معیشت، سازمان‌ها و موسسه‌های مدنی، جغرافیای تاریخی، آموزش، فرهنگ، معماری و توریسم.»
او به یکی از این میدان‌ها یعنی میدان زیست‌محیطی هم می‌پردازد و مثالی برای اصفهان عنوان می‌کند: «مطالعات دانشگاه لستر که مسقط‌الراس تاریخ محلی مدرن در دنیاست و اولین دانشگاهی است که تاریخ محلی را رسما به دانشگاه برده است، عمدتا بر مطالعات درباره میدان زیست‌محیطی است و جالب اینکه در مقطع دکترا و کارشناسی ارشد پایان‌نامه‌های خوبی را در این زمینه آماده می‌کنند و در اختیار وزارت کشاورزی و صنایع قرار می‌دهند. اگر مثالی هم برای میدان موضوعی زیست‌محیطی اصفهان بخواهیم مطرح کنیم می‌توانیم به درخت‌هایی که در اصفهان وجود داشته و هیچ‌گونه آفتی به آن آسیبی نمی‌رسانده است بپردازیم.  در حال حاضر درخت‌هایی که از نظر باروری با محیط اصفهان سازگاری داشتند بسیار کم شده است و بعضا نایاب است. مثلا درختی با نام گونجونی قبلا وجود داشته است و میوه آن با همین نام بسیار ارزان قیمت بوده و ظاهری شبیه میوه سیبری داشته است. درخت شایعی در منطقه اصفهان بوده و خودرو رشد می‌یافته است و خواصی شبیه سیب و گلابی داشته، اما در حال حاضر دیگر وجود ندارد. شاید دلیلش را بتوان در این مسئله پیگیری کرد که میوه اش تا می‌رسیده در لحظه باید مصرف می‌شده. نه کالش قابل خوردن بوده و نه قابلیت نگهداری داشته و موقع رسیدن بر زمین می‌افتاده و متلاشی می‌شـــــده بنابراین کشاورزان خیلی به آن تمایلی نداشتند.» شایان ذکر است مرتضی نورایی دارای مدرک  كارشناسی تاریخ از دانشگاه اصفهان در سال 1367 است. او همچنین كارشناسی ارشد تاریخ از دانشگاه شهید بهشتی در سال 1370 گرفته است. نورایی مدرک دکترای تاریخ خود را از دانشگاه منچستر انگلستان در سال 79 گرفته است. او استاد و عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان است. اسناد كارگزاری بوشهــــــر، مركــــــــز مطالعات تاریخ معاصر ایران،  نقش كارگزاری‌های داخلی وزارت امورخارجه در روابط ایران و بریتانیا مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی،  روش پژوهش در تاریخ، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، راهنمای نگارش در تاریخ،‌ تاریخ‌آموزی و تاریخ‌نگاری، پژوهشكده تاریخ اسلام، تاریخ‌نگاری محلی و خط‌نویسی در مصر دوره اسلامی،  قباله کارگزاری اصفهان برخی از کتاب‌های او هستند.