در منابع آمده است که وقتی شاه‌عباس میدان نقش‌جهان و قیصریه را ساخت، طی یک وقفنامه مفصل آن را وقف کرد. یعنی درآمد مغازه‌ها باید به جاهایی که مشخص کرده بود، می‌رسید. مدتی گذشت و قاجاریه بر سر کار آمد. این سلسله نه تنها گلی بر سر اصفهان نزد که آنچه را هم که داشت، یا مالک شد یا ویران کرد. پل‌ها و مساجد را که نمی‌توانست مالک شود، اما میدان نقش‌جهان را که می‌توانست، به نحوی مالک شد. اینک ما در اینجا داستان مالکیت ظل السلطانی بر میدان نقش‌جهان و نیز خروج از این مالکیت یا غصب ظالمانه را بررسی می‌کنیم. در اوایل دوران رضاشاه که حکمرانان و شهرداری اصفهان قصد کردند به میدان سر و سامانی بدهند، با یک مشکل عمده مواجه شدند؛ اینکه فهمیدند میدان در این مدت صاحب پیدا کرده است. مسئله آن بود که وراث ظل‌السلطان خصوصا اکبرمسعود صارم‌الدوله، فرزند ارشدش بر روی میدان ادعا داشتند. یعنی میدان را مال خویش می‌پنداشتند و آن را وقف مدرسه صارمیه کرده بودند. یعنی درآمد آن باید به مدرسه مذکور می‌رسید.
جلال همایی در کتاب تاریخ اصفهان، داستان را چنین تعریف می‌کند: «در عهد حکومت ظل‌السلطان که کاخ‌ها و قصور صفوی خراب… میدان شاه با دکاکین و بازارهای اطرافش دربست ملک اکبرمیرزا صارم‌الدوله، پسر ظل‌السلطان گردید. وقایع مشروطیت پیش آمد و کم کم اوضاع و احوال به جایی رسید که حضرت‌والا دید میدان شاه به این بزرگی را در وسط شهر نمی‌توان خورد! … در این موقع فکر بکری به نظر حضرت والا رسید»
اجاره نقش جهان ماهی 250 تومان
جلال همایی توضیح می‌دهد که وقتی ظل السلطان در سال 1336 قمری فوت کرد، جنازه او را در محلی در باغ نو به امانت گذاردند و سپس همان جا را مدرسه‌ای ساختند به نام مدرسه صارمیه و سپس میدان شاه را وقف این مدرسه کردند. در این کتاب آمده: «وقتی که میدان به تصرف وقف مدرسه درآمد، عوایدش کلا و جزئا روزی سه تومان و ماهیانه نود تومان بود که مبلغ عمده‌اش از قهوه‌خانه‌های اطراف میدان وصول می‌شد.» جلال همایی به ما می‌گوید که وقتی در دوران پهلوی تصمیم گرفته شد میدان نقش‌جهان بازسازی شود، «میدان شاه را به صورت اجاره نودساله به ماهی 250 تومان از طرف اوقاف به شهرداری واگذار کردند» (همایی، 1398، تاریخ اصفهان، ص 333). افکار عمومی و مطبوعات اصفهان هرگز این غصب ظالمانه را مورد پذیرش قرار ندادند. در سال 1299 که هنوز قاجاریه بر سر کار بود، اما بساط ظل السلطان برچیده شده بود، روزنامه راه نجات که در اصفهان انتشار می‌یافت نوشت: «تعجب در اینجاست که کدام قانون به شاهزاده صارم‌الدوله اجازه می‌دهد که محل دفیله نظامی، محل سکنای سربازان وطن، محل عبور و مرور اهالی را که سلاطین صفویه برای همین کارها اختصاص داده‌اند، جزو خالصه و تصرف نماید؟ و حجرات اطراف آن را طویله اسب‌های درشکه‌چی‌ها قرار دهند؟ خود شاهزاده مذکور بهتر از هر کس می‌داند که چقدر عمارات باشکوه تاریخی سلاطین صفویه در اصفهان با تیشه ستم‌کاری و عدوان منهدم و ویران گردید که روح مقدس سلاطین صفویه از خراب کننده یادگارهای تاریخی خود منفعل و لرزان است و البته راضی نمی‌شوند که در میدان شاه تصرفات مالکانه بنمایند»(راه نجات، سال پنجم، ش 35، 27 بهمن 1299).
شهرداری مالک نقش جهان شد
بالاخره در آبان 1312 شهرداری اصفهان باید فکری به حال این موضوع می‌کرد و بهترین حالت را آن دید که میدان را از صارم‌الدوله اجاره نماید. برای این کار یک مأمور عالی‌رتبه از وزارت داخله به اصفهان مأموریت یافت تا این قضیه را سامان دهد به این صورت: «امروز چهار روز است که آقای میرزا احمدخان فریدونی، مدیر محترم مرکز انتخابات و بلدیه‌ها، بر حسب دستور وزارت جلیله داخله به اصفهان ورود نموده‌اند تا در اطراف دو موضوع مهم اصلاحی اقدام نمایند: اول ساختمان اطراف میدان شاه و تکمیل باغ ملی آن مطابق زیباترین نقشه‌های ممکنه، دوم ساختمان پل شاهپور که خیابان شاهپور را به جلفا متصل می‌سازد. در موضوع اول روز شنبه پریروز انجمن بلدیه با حضور حضرت آقای افشار و آقای فریدونی تشکیل و چون اطراف میدان از طرف مدرسه متوسطه صارمیه به وقفیت مدرسه ثبت داده شده بود، قسمت مذکور را اداره بلدیه نود ساله به مبلغ ماهی دویست و پنجاه تومان با موافقت نظر اداره معارف و متولی محترم و ناظر مدرسه که عبارت از شخص حکمران معظم اصفهان و اکبر اولاد ظل‌السلطان باشند، اجاره می‌نماید و بلدیه یا خود یا به وسیله واگذاری با شروط مخصوصی به اشخاص متفرقه در مقام ساختمان مغازه‌ها و عمارات باشکوه در چهارطرف میدان بر می‌آید» (اخگر، ش 898، 29 آبان 1312). بدین ترتیب میدان نقش‌جهان به ملکیت شهرداری در آمد تا با خیال راحت هر گونه تغییرات را بتوان در آن انجام دهد. بدین ترتیب میدان نقش‌جهان به مالکیت شهرداری در آمد تا با خیال راحت هر گونه تغییرات را بتوان در آن انجام دهد. در بهمن ماه 1311 کار نقشه برداری میدان نقش جهان توسط بلدیه به پایان رسید. این کار را البته مسیو فریش که مهندس اعزامی وزارت داخله بود انجام داد. ساخت حوضی با عمق یک متر و بیست سانتی متر، طول 80 و عرض 30 متر در وسط میدان اولین اقدام بود که با انجام مناقصه هم شکل گرفت. انجام پروژه هم برعهده مسیو نیمکر بود. پروژه‌های روشنایی میدان، باغچه‌بندی و گل‌کاری و ورود بانک‌ها و ادارات به میدان، تعمیر سردر قیصریه، واگذاری مغازه‌ها، اختصاص میدان به کارگاه‌ها و فروشگاه‌های صنایع دستی و شماری دیگر از اقدامات طی دهه‌های بعد توسط بلدیه و سپس شهرداری، برای میدان نقش جهان انجام شد.
