خندیدن می‌تواند مشکلات زندگی را آسان‌تر کند
داود فتحعلی‌بیگی متولد 1329 در زنجان، دانش‌آموخته کارشناسی رشته نمایش از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است که تجربه‌های فراوانی در زمینه‌های کارگردانی، بازیگری، نویسندگی و پژوهشی و درنهایت تدریس در دانشگاه داشته است. او در سال 80 موفق به دریافت مدرک درجه‌یک هنری یعنی معادل دکتری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. / خندستان
فتحعلی‌بیگی از پیش‌کسوتان هنرهای نمایشی آیینی و سنتی و از اعضای هیئت‌مدیره انجمن تعزیه ایران است که در آثار متعدد طنز به‌عنوان بازیگر، نویسنده یا کارگردان حضور داشته است. فتحعلی‌بیگی درباره اهمیت و ضرورت نمایش طنز در جهان گفت: «خنده، خندیدن و خنداندن در همه ادوار تاریخی مطرح بوده است. خندیدن و شادشدن نیاز فطری انسان است.
به همین جهت خداوند در خلقت انسان به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده است که به بعضی از پدیده‌ها عکس‌العمل نشان دهد. این از دیرباز بوده است. مگر خنده را کسی به بشر یاد داده است؟ خیر! فلاسفه و روان‌شناسان متعددی درباره اینکه چرا انسان‌ها خنده‌شان می‌گیرد، پژوهش کرده‌اند.» او با اشاره به نیاز فطری انسان به خندیدن و شادشدن افزود: «خندیدن و خنداندن می‌تواند مشکلات زندگی را آسان‌تر و سختی‌های زندگی را قابل‌تحمل کند.
اساسا حضور در میان انسان‌های دیگر و مشارکت در یک اتفاق جمعی مثل هنر نمایش خودش شفاست؛ به ویژه اینکه آن نمایش بخواهد شادی‌آور هم باشد و البته این شادی‌آوری باید با آگاهی همراه باشد.» فتحعلی‌بیگی درباره پیشینه نمایش‌های طنز در ایران گفت: بنا به آنچه در منابع تاریخی آمده است، سابقه اجرای نمایش‌های شادی‌آور به دوره صفویه بازمی‌گردد؛ اما مطمئنا پیش از آن هم بوده است؛ حتی به قول و نظر برخی از بزرگان، ریشه نمایش‌ها را باید در بازی‌های دلقکی و تقلیدهای یک‌نفره جست‌وجو کرد.»
این پیش‌کسوت هنر نمایش با تأکید بر ضرورت تفکیک طنز، فکاهه، هزل و هجو گفت: «این چهار واژه را نمی‌توان معادل هم دانست؛ هر یک به پدیده خنده‌آور متفاوتی اطلاق می‌شود. طنز درحقیقت مقوله‌ای است که دارای نیش و کنایه است و وجوه انتقادی دارد؛ اما لزوما خنده‌دار نیست؛ گرچه می‌تواند خنده‌دار هم باشد؛ مثل چرندوپرند دهخدا یا حکایت‌های موش و گربه عبید زاکانی. بعد فکاهه را داریم؛ یعنی یک اثر خنده‌آور.
کسی لطیفه‌ای می‌گوید یا اتفاقی می افتد و ما می‌خندیم. آنجا که چارلی چاپلین روی رینگ بوکس می‌رود و با جثه لاغرش یک بوکسر گردن‌کلفت را می‌زند، فکاهه است و ما به خاطر تعارضی که در اثر نهفته است، خنده‌مان می‌گیرد؛ اما انتقاد و نیش و کنایه وجود ندارد. هزل هم که در زندگی روزمره زیاد با آن روبه‌رو می‌شویم، یک شوخی لطیف است که کاملا مؤدبانه است.
یک هجو هم داریم که می‌رود به‌سمت دست‌انداختن و سبک‌شمردن و گاه ممکن است به‌سمت استفاده از الفاظ رکیک هم برود. آن نمایش‌هایی که با عنوان تئاتر آزاد می‌شناسیم و با شوخی‌های رکیک و خارج از اخلاق مخاطب را می‌خندانند، کارشان هجو است.» او افزود: «سازندگان چنین آثاری از آنجاکه دستورزبان کمدی و نمایش شادی‌آور را بلد نیستند و نمی‌خواهند یاد بگیرند، برای خنداندن مردم به سراغ آسان‌ترین روش می‌روند که همین شوخی‌های رکیک با الفاظ دوپهلو و بازی با کلمات است.
از آن طرف هنرمندانی هم داشته‌ایم، مثل مرحوم سعدی افشار که الزاما از آن شوخی‌ها استفاده نمی‌کرد. در گذشته و البته همین امروز افرادی را می‌بینیم که در عرصه فیلم‌ها و نمایش‌های شادی‌آور بدون استفاده از الفاظ رکیک و شوخی‌های مستهجن بسیار ظریف و لطیف کار می‌کنند.» این هنرمند عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی با بیان اینکه برای خلق آثار شادی‌آور موفق و در عین پایبندی به هنجارهای اخلاقی به دستورزبان کمدی نیاز داریم، گفت: «نمایش‌های شادی‌آور دارای دستورزبان است و متأسفانه دستورزبانش در خیلی از موارد نوشته نشده است.
وقتی من درباره این موضوع مطالعه کردم، به این نتیجه رسیدم که بزرگان ما از یک دستورالعمل و یک دستورزبان نانوشته‌ای برای خنداندن مردم پیروی می‌کردند.» او با یادآوری خاطراتی از گذشته ادامه داد: «در 1364 برای اولین دوره جشنواره تئاتر جهاد دانشگاهی من هم با ستاد همکاری داشتم و تصمیم گرفتم مقاله‌ای بنویسم در ارتباط با مبانی مضحکه و اسباب خنده. در آن زمان نوارهای صوتی بعضی از نمایش‌های سیاه‌بازی را گوش دادم. برایم سؤال بود بزرگانی مثل ارحام‌صدر چه می‌گویند که مردم می‌خندند.
این پرسش مهمی بود و بعد از مدت‌ها دقت‌نظر در این نوارها و خواندن بعضی کتاب‌ها مثل «طنز و شوخ‌طبعی در ادبیات ایران» نوشته دکتر علی‌اصغر حلبی متوجه وجود این دستورزبان نانوشته شدم. به واسطه پیمودن این مسیر توانستم در حوزه نمایش‌های شادی‌آور اطلاعاتی به‌دست آورم و آثاری هم بنویسم.»
او درباره تأثیر برگزاری جشنواره‌هایی نظیر خندستان بر ارتقای سطح کیفی تئاتر کمدی اظهار کرد: «چنین جریان‌هایی نیازمند یک اتاق فکر باتجربه، فرهیخته و آگاه است. چنانچه این اتاق فکر مطمئنا مثل خیلی از جشنواره‌های دیگر به بیراهه می‌رود، ضروری است از تجربیات طنزآوران و اشخاصی که این عرصه و این پدیده را می‌شناسند.
چه در قلمرو ادبیات، چه در قلمرو نمایشنامه و چه در عرصه اجرا و بازیگری در جهت سیاست‌گذاری استفاده شود.» او در پایان گفت: «به نظرم یکی از اولویت‌هایی که این جشنواره باید پیگیری کند، انتشار آثار برگزیده و فاخر جشنواره است؛ تا گروه‌های مختلف تئاتری بتوانند از آن استفاده کنند.»
جشنواره خندستان یک ظرفیت جدید برای اصفهان است
سید محمدصادق سجادزاده، نایب‌رئیس جشنواره ملی تئاتر خندستان، در گفت‌وگو با اصفهان‌زیبا برگزاری جشنواره خندستان را ایجاد یک ظرفیت جدید برای اصفهان دانست و اظهار کرد: «اصفهان با همه داشته‌های ارزشمند و گران‌قدرش که در قرون متمادی شکل گرفته، نیازمند ایجاد ظرفیت‌ها و فرصت‌های جدید است. شهرمان از دیرباز مهد تئاتر طنز و کمدی کشور بوده است و به نوعی، مکتب تئاتر اصفهان را با فضای طنزش می‌شناسند.
در چهار دوره گذشته تلاش جشنواره خندستان بر این بوده که بتواند ظرفیتی را ایجاد کند تا هنرمندان عرصه نمایش کمدی دور هم جمع شوند و فرصتی را فراهم کنند تا هم مردم را بخندانند و هم به فکر فرو ببرند.» او به تفاوت پنجمین دوره جشنواره با دوره قبل اشاره کرد و گفت: «دوره‌های قبلی این جشنواره از حدود سال‌های 88 و 89 به شکل غیرپیوسته برگزار شده است.
سال گذشته چهارمین دوره این جشنواره با توجه به شیوع کرونا در شاخه نمایشنامه و به‌صورت غیرحضوری برگزار شد؛ اما امسال با بهترشدن شرایط و تلاشی که برای استمرار این رویداد انجام شده است، این جشنواره به‌صورت حضوری و در دو بخش نمایش‌های خیابانی و نمایش‌های صحنه‌ای برگزار خواهد شد.»
نایب‌رئیس جشنواره ملی تئاتر خندستان تصریح کرد: «زمانی ما یک اثر را به لحاظ فرم و محتوا اثری ارزشمند می‌دانیم که در عین خنداندن مردم، آن‌ها را به فکرکردن وا دارد.
شاید بشود از هر ابزاری و هر حرکتی برای خنداندن مردم بهره گرفت؛ اما اگر این خندیدن در جامعه حرکت و پویایی ایجاد نکند و آن را به سمت تعالی و سلامت و رشد سوق ندهد، قطعا ظرفیت ویژه‌ای خلق نشده و چه‌بسا جامعه را به‌سمت آسیب و انحطاط هم بکشاند.» او افزود: «ما برای به‌حاشیه‌راندن آثار سخیف راهی نداریم جز اینکه آثار فاخر کمدی و طنز تولید کنیم و تا وقتی چنین آثاری ارائه نشوند، میدان و جولانگاه برای عرضه آثار سخیف فراهم است. تلاش خندستان بر این است که جریان تئاتر کمدی کشور به‌سمت اعتلا و رشد حرکت کند.»
شهرداری اصفهان در حوزه فرهنگ‌وهنر از شهرداری‌های پیشرو کشور است
علی عطریان، دبیر اجرایی جشنواره طنز خندستان، در گفت‌وگو با اصفهان‌زیبا با اشاره به ضرورت ارتباط نزدیک شهروندان با شهرداری گفت: «شهرداری اصفهان خود را ملزم به این می‌داند که به همه جنبه‌های موردنیاز زندگی در یک شهر بپردازد. اصفهان شهری است که بر پایه زندگی هنرمندانه شکل گرفته است و هنرمندان متعددی هم در ادوار تاریخی مختلف در این شهر زندگی کرده‌اند ونهایتا اصفهان به پایگاهی برای تولید بسیاری از هنرها تبدیل شده است.
ازاین‌رو شهرداری فعالیت‌های هنری را یکی از وظایف اصلی‌اش می‌داند.» او ادامه داد: «شهرداری اصفهان در حوزه‌های هنری و فرهنگی یکی از شهرداری‌های پیشرو کشور است و بسیاری به این موضوع اذعان می‌کنند. خوشبختانه پیشروبودن موجب الگوسازی برای شهرهای مختلف ایران است؛ ازاین‌رو اصفهان باید الگوهای خودش را تولید کند و تسری بدهد.»
او با اشاره به پیشینه قوی اصفهان در زمینه نمایش‌های سنتی گفت: «یکی از موضوع‌هایی که می‌تواند به‌منظور الگوسازی مورد توجه قرار گیرد، هنر نمایش است. اصفهان چه در زمینه نمایش‌های سنتی و چه در زمینه نمایش‌های مدرن حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. خوشبختانه تئاتر کمدی در اصفهان سابقه خوبی دارد و این شهر ظرفیت‌های ویژه‌ای برای برگزاری جشنواره تئاتر کمدی دارد.»
او افزود: «امسال به واسطه مطالبه‌های زیادی که جامعه هنری داشتند، تصمیم گرفتیم پنجمین دوره جایزه خندستان را برگزار کنیم و بناست در اعیاد شعبانیه، از ششم تا یازدهم اسفندماه، گروه‌های مختلف از سراسر ایران در اصفهان حضور پیدا کنند.» عطریان درباره استقبال گروه‌های تئاتری از این جشنواره بیان کرد: «واقعیت این است که ما از تعداد آثاری که به دبیرخانه جشنواره رسیده است، شگفت‌زده شدیم.
در حال حاضر مهلت ارسال آثار در شاخه نمایش‌های صحنه‌ای و نمایش‌های خیابانی بخش آزاد به پایان رسیده و در بخش صحنه‌ای حدود 130 اثر ارسال شده است. مرحله نخست داوری‌ها آغاز شده است و امیدواریم نتایج داوری مرحله اول به زودی اعلام شود.» رئیس اداره هنری سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان درباره بخش ویژه زاینده رود گفت: «موضوع اصلی این بخش، پرداختن به زاینده‌رود به‌عنوان شاهرگ حیاتی فلات ایران است.
در بخش زاینده‌رود اهتمام ویژه‌ای داریم که آثار در سراسر کشور ،به‌خصوص شهرهایی که در حوزه جغرافیایی زاینده‌رود قرار دارند، روی صحنه بروند.» او ادامه داد: «البته طبق تفاهم اولیه‌ای که با برخی سالن‌های نمایش در تهران انجام دادیم، قرار است برگزیدگان بخش صحنه‌ای جشنواره نیز در تهران روی صحنه بروند.
همچنین از برخی شهرها درخواست‌هایی داشتیم که آثار برگزیده در سال 1402 در آن شهرها روی صحنه بروند. در زمینه نمایش‌های صحنه‌ای هم بنا داریم آن را به جشنواره تئاتر فجر سال آینده مرتبط کنیم. در جشنواره تئاتر فجر امسال نیز جایزه خندستان به‌عنوان تنها جایزه ویژه به تئاتر برگزیده کمدی اهدا شد.»
ارسال بیش از 190 اثر به دبیرخانه جشنواره خندستان
علی دادفر، مدیر مجموعه تالار هنر شهرداری اصفهان و مسئول دبیرخانه رویداد طنز خندستان، در گفت‌وگو با اصفهان‌زیبا اظهار کرد: «در تلاش هستیم با برگزاری جشنواره خندستان روحیه نشاط و شادابی را به جامعه تزریق کنیم. مردم اصفهان از دیرباز به طنازی شهره بودند و به نوعی می‌توان اصفهان را پایتخت تئاتر کمدی ایران دانست. همه اصفهانی‌ها از طنازی خاصی برخوردار هستند و خاستگاه تئاتر کمدی در اصفهان است. به همین دلیل تصمیم گرفتیم جشنواره خندستان را در اصفهان برگزار کنیم.»
او استقبال از این جشنواره را بسیار خوب ارزیابی کرد و گفت: «تا این لحظه بیش از 190 اثر در سه بخش صحنه‌ای، خیابانی آزاد و خیابانی ویژه با موضوع زاینده‌رود به دبیرخانه جشنواره ارسال شده است؛ البته فرصت دریافت آثار به غیر از بخش زاینده‌رود به پایان رسیده و آخرین مهلت ارسال آثار به این بخش نیز 25 بهمن‌ماه است.»
دادفر درباره رویکرد ملی جشنواره خندستان در این دوره بیان کرد: «نزدیک به 30 اثر از مناطق مختلف کشور از سیستان گرفته تا آذربایجان به دبیرخانه جشنواره ارسال شده است و خوشبختانه جشنواره در این دوره چهره‌ای کاملا ملی به خودش گرفته است.»
