دوره‌ای که قرار است اگر اوضاع کرونا، همین گونه زرد و کم‌خطر باقی بماند، برای جمعیت محدودی از مخاطبان برگزار شود. اگر وضعیت نارنجی شد، تنها تعداد قلیلی از اهالی رسانه و منتقدان به تماشای آثار می‌نشینند و اگر اوضاع وخیم و قرمز شد، فیلم‌ها برای هیچ گروهی نمایش داده نشده و تنها داوران، اسامی‌نامزدها و برندگان سیمرغ را معرفی می‌کنند. بنابراین در حال حاضر اساس قطعی جشنواره، صرفا داوری فیلم‌هاست که توسط تیم هفت‌نفره داوران که امسال، سینمایی‌تر از هر دوره دیگری هستند، صورت می‌گیرد. تیمی که ساره بیات، نیما جاویدی، مصطفی کیایی، سیدجمال ساداتیان، بهرام توکلی، مرتضی پورصمدی و محمد احسانی، اعضای آن را تشکیل می‌دهند. هیئت داوران، کار تماشای آثار را از 22دی آغاز کردند و روزی 4 فیلم می‌بینند و با احتساب 62 فیلمی که در این دوره از جشنواره شرکت کردند، اسامی‌نامزدها تا قبل از دهم بهمن مشخص می‌شود.اگر تا آن زمان، تصمیم به نمایش فیلم‌ها برای اهالی رسانه و مردم گرفته شود، تنها فیلم‌هایی که حداقل یک نامزدی دریافت کرده باشند، به روی پرده رفته و نمایش داده می‌شوند. اتفاقی که احتمالا برای 20 تا 22 فیلم (حدود یک‌سوم آثار) رخ داده و مابقی فیلم‌ها، هیچ نمایشی در این دوره نخواهند داشت.
در ادامه، به برخی از ویژگی‌های جشنواره متفاوت امسال خواهیم پرداخت.
عدم تخمین درست از فیلم‌های متقاضی
از همان زمان که بحث برگزاری جشنواره فجر امسال رسانه ای شد، یکی از نگرانی‌های اصلی، کمبود فیلم‌های متقاضی بود. شرایطی که طی یک سال گذشته بر سینمای ایران گذشت، شرایط متفاوتی بود که طی 120 سال حضور صنعت سینما در کشور، دیده نشد. ماه‌های زیادی در این یک سال وجود داشت که طی آن گروه‌های فیلم‌سازی یا حق فیلم‌برداری نداشتند یا با پذیرش طولانی‌شدن پروسه تولید و در نتیجه بالارفتن هزینه‌ها، عطای کار را به لقایش بخشیدند.
همین نگرانی‌ها سبب شد دبیر جشنواره، از احتمال تغییر در آیین‌نامه سخن بگوید و تا دو ماه پیش از شروع جشنواره، فراخوان برگزاری آن را منتشر نکند. فراخوانی که طبق معمول باید 4 تا 5 ماه قبل از برگزاری جشنواره منتشر می‌شد. احتمال‌هایی مطرح شد که طی آن، فیلم‌های تولیدشده سال‌های قبل که داوری نشده بودند یا فیلم‌هایی که در جشنواره‌های خارجی نمایش داشتند نیز حق حضور در این دوره را داشته باشند.
اتفاقی که قرار بود برای نخستین بار در تاریخ برگزاری جشنواره، اجرایی شود. دبیر جشنواره (محمدمهدی طباطبایی‌نژاد)، این ریسک را به جان خرید و از پذیرش بند دوم سر باز زد تا جشنواره، تنها با فیلم‌هایی که سال 98 و 99 تولید شدند و مورد داوری جشنواره سال گذشته قرار نگرفته بودند، برگزار شود.
همین رویکرد سبب شد تا در کمال تعجب، 110 فیلم، متقاضی حضور در جشنواره شوند. آماری که تا پیش از آن، از حضور 50 تا 60 فیلم حکایت داشت، به یکباره دو برابر شد و همین، خوراک مناسب و کافی برای برگزاری یک جشنواره استاندارد را می‌داد. با این حضور چشمگیر، یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌های دبیران جشنواره مرتفع شد.
یک تصمیم انقلابی :حذف هیئت انتخاب
یک توفیق اجباری که جشنواره امسال از آن بهره‌مند شد، حذف هیئت انتخاب از پروسه اجرایی جشنواره است. در تمام جشنواره‌های سینمایی معتبر جهان، دروازه ورود، تقریبا برای تمامی آثار باز است و در نهایت، این هیئت داوران هستند که با تماشای آثار و انتخاب نامزدها، درجه اهمیت هر فیلم را تعیین می‌کنند.
در واقع، هر جشنواره سینمایی معتبری در جهان، تنها یک هیئت داوران دارد. این رویه در جشنواره فجر، متفاوت است. جشنواره‌ای که تا همین امسال، دو هیئت داوران داشته : نخست، هیئت انتخاب که از میان فیلم‌های متقاضی، آثار شاخص برای نمایش در جشنواره را تعیین کرده و دوم، هیئت داورانی که از میان آن آثار شاخص، نامزدها و برندگان را مشخص می‌کنند. در تمام این سال‌ها هم حرف و حدیث‌هایی درباره توان و دانش سینمایی هیئت انتخاب و برگزیده‌های این هیئت که برچسب «سلیقه‌ای» و «حکومتی» را با خود به همراه داشتند، به گوش می‌رسید. تقریبا در هر سال، فیلم‌هایی توسط این هیئت از گردونه جشنواره حذف می‌شدند که بعدا مشخص می‌شد از بسیاری از آثار نمایش داده‌شده در آن دوره، بهتر و باکیفیت‌تر بوده و همین، شائبه‌هایی جدی را نسبت به نگاه صرفا حاکمیتی جشنواره به‌وجود می‌آورد.
امسال اما کرونا، با تمام خسران‌های جبران‌ناپذیری که برای سینمای ایران به همراه آورد، منشأ خیر شد و همان بیم نبود آثار کافی برای برگزاری جشنواره، تیم تصمیم‌گیر را به این اتفاق نظر رساند که هیئت انتخاب را حذف و پروسه داوری، برای تمام فیلم‌های متقاضی صورت پذیرد.
شاید اگر دبیر جشنواره می‌دانست که قرار است بیش از 100 فیلم، متقاضی حضور در این دوره باشند، هیئت انتخاب را حذف نمی‌کرد؛ کمااینکه در سال‌های گذشته نیز بیش از 100 فیلم به جشنواره ارسال می‌شد و هیئت انتخاب با توجه به تعدد فیلم‌ها، فرایند گزینشی خود را به کار می‌گرفت.
این اتفاق (حذف هیئت انتخاب) با استقبال قابل توجهی از سوی سینماگران مواجه شده است. تا جایی که به‌جرئت می‌توان ادعا کرد حتی یک مورد نقد منفی در باب حذف هیئت انتخاب منتشر نشد. دامنه این استقبال، حتی به سازمان سینمایی نیز رسید. دبیر جشنواره در موضع ابتدایی خود، حذف این هیئت را موقت و تنها متاثر از شرایط استثنایی امسال دانست. اما جرقه‌های امیدواری زمانی زده شد که مدیر روابط‌عمومی سازمان سینمایی چند روز پیش در یک برنامه تلویزیونی، از استقبال سینماگران نسبت به حذف این هیئت سخن گفت و اینکه احتمالا نتایج این تصمیم، مثبت و خوب خواهد بود. این، نخستین چراغ سبز سازمان سینمایی نسبت به حذف هیئت انتخاب است که حالا باید دید تا چه اندازه قابلیت اجرایی برای دوره‌های آتی را دارد.
چشم‌های خیره به روز پایانی جشنواره امسال
البته یکی از شاخصه‌هایی که امیدواری‌ها نسبت به حذف همیشگی هیئت انتخاب را بیشتر می‌کند، تکمیل فرایند اجرایی هیئت داوران است. انتخاب‌هایی که در وهله دوم، میان منتقدان به محک گذاشته شده تا سنگ‌بنای این تصمیم جدید، نتایج نهایی خود را در یک آوردگاه موازی میان هیئت داوران و منتقدان سینمایی کشور مشخص ببیند. تا پیش از این، جشنواره فجر، شکل حکومتی برگزاری جشنواره را داشت که تصمیم‌ها و سلیقه‌های دولتی، تاثیر بسیاری در آن داشتند. در مقابل این جریان، جشن خصوصی «حافظ» (دنیای تصویر) پا را از این حد فراتر نهاده و تقریبا تمامی آثار نمایش داده شده طی یک سال را مورد داوری قرار می‌داد. بنابراین حذف هیئت انتخاب از جشنواره این دوره، تلاش برای خارج‌کردن این رویداد سینمایی از جریان تک بعدی و سهیم‌کردن تمام تولیدات سینمایی یک‌ساله کشور است که طبیعتا با مقبولیت و اقبال بیشتری مواجه می‌شود.
اگر همین یک مورد (حذف هیئت انتخاب) برای دوره‌های آتی قطعی شود، یعنی جشنواره متفاوت امسال توانسته تاثیر خود را بر کلیت ساختار این رویداد سینمایی گذاشته و چندان هم حکم «رفع تکلیف» را نداشته باشد. جشنواره‌ای که طی سالیان گذشته، به اندازه کافی کوچک و کم تأثیر شده بود، حالا می‌تواند استقلال عمل و شکوه دوران قبل خود را با یک تصمیم و کارکرد درست، دوباره میان اهالی سینما و منتقدان به دست آورد.
البته که هنوز در ابتدای این مسیر قرار داریم و باید تا زمان اعلام نامزدها و پس از آن، اسامی برگزیدگان سیمرغ صبر کنیم تا بتوانیم قاطعانه‌تر نسبت به زوایای این تصمیم سخن بگوییم. این را هم باید در نظر داشته باشیم که بسیاری از فیلم‌ها، از استودیوی تدوین و صداگذاری به موزه سینما برای نمایش نزد داوران آورده شده و هیچ ممیزی روی آن‌ها صورت نگرفته است. بنابراین باید دید دبیران جشنواره نسبت به این رویکرد، چه موضعی اتخاذ می‌کنند.انتخابی که هیئت داوران دارند، روی نسخه کامل و فاقد ممیزی آثار است و نسخه ای که اهالی رسانه و مخاطبان تماشا می‌کنند، نسخه همراه با سانسور است که می‌تواند تشکیک‌هایی را در روز پایانی جشنواره و به هنگام اعطای سیمرغ‌ها به وجود بیاورد. به همین دلیل است که تا روز پایانی جشنواره و مشخص‌شدن برگزیدگان، چندان نمی‌توان قاطعانه نسبت به عملکرد هیئت داوران در دوره‌ای که هیئت انتخابی وجود ندارد، سخن گفت. در این بین، امیدها به ترکیب سینمایی داوران امسال است که سبب می‌شود آن‌ها خلاقانه‌تر و تخصصی‌تر به تمام شاخه‌های هر فیلم نگاه کرده و درمورد آن‌ها تصمیم بگیرند.
