این یک قصه جدید و فانتزی نیست. اتفاقی است که دارای دیرینه تاریخی است. انجام آزمایش‌های شیمیایی حدود ۲۰۰۰ سال پیش روی برده‌ها و مجرمان انجام می‌شود. در عصر حاضر هم با وجود مشکلات آموزشی و اخلاقی و با وجود روش‌های پیشرفته و انسانی هنوز هم به‌طور گسترده در کلاس‌های عملی، بسیاری از رشته‌ها از حیوانات زنده برای آموزش و آزمایش استفاده می‌شود. سالیانه ده‌ها و شاید صدها میلیون حیوان مهره‌دار و ۵ برابر این تعداد حیوان بی‌مهره برای تشریح و آزمایش کشته می‌شوند. می‌گویند برای هر ترکیبی که در لوازم آرایشی و بهداشتی می‌خواهد به‌کار رود، حداقل 1400 حیوان را می‌کشند و روی آنها آزمایش انجام می‌دهند. برای دانستن پیچیدگی‌های این معضل و پیدا کردن راه‌حل سراغ دکتر رامک روشنایی رفتیم. روشنایی دندان پزشک است و علاوه بر آن مدیر موسسه جایگزین‌های آموزشی است.
فاجعه‌های انسانی بر روی انسان
روشنایی همان ابتدا توضیح می‌دهد که سالیان سال است تست‌های آرایشی و بهداشتی را روی حیوانات انجام می‌دادند. «همه این‌ها برمی‌گرد به سال‌ها پیش که فکر می‌کنم دانشمندان نازی آزمایش‌های وحشتناکی بر روی سیاه پوستان یا مجرمان انجام می‌دادند. یعنی می‌توانم بگویم این کار یک فاجعه بوده. بعد که این کارها فاش شد، برای اینکه جلوی این آزمایش‌های وحشتناک گرفته شود، قانونی نوشته شد. این پیمان نامه مبنی بر این بود که از آن به بعد آزمایش‌ها بر روی حیوانات انجام شود. البته باید این را خاطر نشان کرد که هرموقع آزمایش‌ها روی حیوان تست شود، بعد از آن دوباره روی انسان هم تست می‌شود. یعنی آزمایش‌ها یک فاز حیوانی دارد و بعد وارد فاز انسانی می‌شود.» در حقیقت در مورد تست آزمایش‌های شیمیایی تصمیمات درستی تاکنون گرفته نشده است. برای اینکه فجایع این آزمایش‌ها بر روی انسان انجام نشود، گمان کردند با پاس دادن این فجایع به حیوانات کار درستی صورت گرفته است. «آن موقع شاید آنقدری علم پیشرفت نکرده بود که بفهمند که هرگونه‌ای با گونه دیگر تفاوت‌های زیادی از جمله تفاوت‌های فیزیولوژیک باهم دارند. وقتی مقدار ژن‌ها باهم فرق داشته باشد، همین باعث واکنش‌های بسیار متفاوت و مختلفی نسبت به مواد شیمیایی، داروها، لوازم آرایشی و… می‌شود. یعنی الان سال‌هاست که دانشمندان متوجه شده‌اند که هر آزمایشی بر روی حیوانات قابل تعمیم به انسان نیست. پس نه تنها این کارها به نفع انسان‌ها نیست، بلکه باعث به وجود آمدن فاجعه می‌شود. همان‌طور که بارها موردهای مختلف داروها را روی حیوانات آزمایش کردند و بعد که همان آزمایش روی آدم‌ها انجام شد، باعث کشته شدن افراد زیادی شده است.»
سازمان غذا و داروی آمریکا اعلام کرده است که بیشتر از 92درصد از داروها و هرچیزی که روی حیوانات آزمایش می‌شود و بعد به بازار عرضه می‌شود، رد می‌شوند. یعنی بیشتر این آزمایش‌ها به شکست منتهی می‌شوند. در نتیجه چقدر پول، وقت و جان در این راه تلف می‌شود. پس این آزمایش‌ها نه به نفع انسان است و نه به نفع حیوانات.
تست لوازم آرایش بر روی حیوانات
برای تست لوازم آرایش هم آزمایش‌های زیادی را بر روی حیوانات انجام می‌دهند. حیواناتی مثل موش، خرگوش یا حتی سگ را برای تست‌های خود انتخاب و مثلا برای استشمام عطر یا خوراندن برخی چیزها از آنها استفاده می‌کنند. گاهی اوقات هم از عمد حیوانات حامله را انتخاب می‌کنند تا نتایج آزمایش‌های خود را بر روی افراد باردار ارزیابی کنند. آزمایش را بر روی حیوان باردار انجام می‌دهند، بعد آن حیوان را می‌کشند، جنین را در می‌آورند تا آن را مورد آزمایش قرار دهند و ببینند آن آزمایش چه تاثیری روی جنین داشته است. یعنی تست‌هایی که انجام می‌دهند بسیار فاجعه است.
این پزشک فعال در حوزه جایگزین‌های آموزشی می‌گوید که مافیای پرورش حیوانات آزمایشی بسیار زیاد است. «تعداد حیواناتی که برای بررسی آزمایشات پرورش داده می‌شوند، زیاد است. اصلا این یک صنعت پول‌سازی برای خودش است. کسانی که در این کار دست دارند نمی‌گذارند آزمایش بر روی حیوانات به این راحتی کنار گذاشته شود. چون سال‌ها است که از این فاجعه پول در می‌آورند. در ایران هم پرورش حیوانات آزمایشگاهی خیلی زیاد است.»
روش‌های جایگزین برای انجام این آزمایش‌ها
از روشنایی در مورد روش‌های جایگزین در انجام آزمایش‌های شیمیایی پرسیدم. اینکه اگر بخواهیم جلوی فاجعه‌های انسانی و حیوانی گرفته شود، پس باید دست به چه کاری بزنیم. «روش‌های جایگزین بسیار زیادی وجود دارد. مثلا برای لوازم آرایش تست‌های خاصی می‌کنند. برای حساسیت، آلرژی، سمی بودن یا مثلا نسوختن پوست وقتی در معرض آفتاب قرار می‌گیرد، و چند تست مشخص، کیت‌های مخصوصی درست شده است. دانشمندان آمدند و بافت انسان یا حیوان را کشت دادند و آزمایش‌ها را روی آنها انجام می‌دهند. بیشتر هم از بافت انسانی استفاده می‌کنند. مثلا عضو یک نفر را جراحی می‌کنند و می‌خواهند آن عضو را دور بیندازند. بعد آن عضو را برمی‌دارند و از روی سلول‌هایش برای انجام این آزمایش‌ها استفاده می‌کنند. کیت‌های آماده‌ای وجود دارد برای انجام یک سری آزمایش‌ها.» روش‌های مختلف دیگری هم وجود دارد که یکی دیگر از آنها بازسازی سلول‌های بدن است. این سلول‌ها را روی کیت‌های آزمایشگاهی قرار می‌دهند و همه آزمایشات شیمیایی روی آن کیت انجام می‌شود. این کار دقیقا شبیه وقتی است که روی یک انسان واقعی آن آزمایش انجام شود. در حد چند ساعت هم می‌شود از این کار جواب گرفت؛ در صورتی که اگر همین کار را به‌صورت مستقیم بر روی حیوان یا انسان بخواهند انجام دهند، چندین سال طول می‌کشد. روشنایی به پیشرفت تکنولوژی در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید که از سال 2000 در اتحادیه اروپا، آزمایش روی حیوانات برای لوازم آرایشی و بهداشتی قدغن شد. اما شرکت‌های فرانسوی یا انگلیسی بدون آزمایش هم محصولی را به بازار ارائه نمی‌دهند و با روش‌های غیرحیوانی این آزمایشات را انجام می‌دهند. «این روند از سال 2000 شروع شده و از سال 2013 کل اتحادیه اروپا به اضافه چند کشور دیگر مثل هندوستان و رژیم صهیونیستی و چند کشور دیگر که اروپایی هم نبودند، چنین پیمان نامه‌ای را قبول کردند که آزمایشات خود را بر روی حیوانات اعمال نکنند. این بدین معناست که بدانیم کاملا روش‌های جایگزین وجود دارد. سازمان‌های بزرگی در دنیا هستند که کارشان این است که آزمایشات غیرحیوانی را ارزیابی می‌کنند. شرکت‌ها و سازمان‌های دیگری هستند که سالیانه به پژوهشگران، شرکت‌ها و دانشمندانی که از روش‌های غیرحیوانی و جایگزین استفاده‌کنند، جوایزی می‌دهند. چون می‌خواهند این روش‌های جایگزین، گسترش پیدا کند.» مثلا شرکتی یک کبد مصنوعی ساخته است که می‌توان مواد شیمیایی و سمی را روی آن تست کرد که بتوان دید آیا این ماده به وسیله کبد سم‌زدایی می‌شود یا نه.
مدعیان دورو
سبزشویی (Greenwashing) واژه‌ای است که به دورویی انسان‌های به ظاهر دوستدار محیط زیست اشاره دارد. به این صورت که با نام حمایت از محیط‌زیست به محیط زیست صدمه می‌زنند. برای اثبات سبزشویی اغلب به این موضوع استناد می‌شود که بیش از آنکه در مسیر دوستی با محیط‌زیست فعالیت کنند، برای سبز بودن تبلیغ و هزینه می‌کنند. «این سبزشویی در دنیای تجارت متداول است. چرا که وقتی مصرف‌کننده ببیند که محصولی از طریق اخلاقی تولید شده است هزینه زیادی برای آن می‌پردازد. بنابراین کمپانی‌ها می‌گویند اخلاقی هستند، اما در عمل اینجور نیست. مثلا برخی از شرکت‌هایی که ادعا می‌کنند حامی محیط‌زیست هستند، با پول گرفتن از مردم به نیت حمایت از محیط‌زیست، کارهای برعکسی انجام می‌دهند. مثلا یک سری محصولاتی را که سمی بودنشان قطعی است، دوباره روی حیوانات آزمایش می‌کنند. خیلی از شرکت‌های لوازم آرایشی هم همین‌طور هستند. آزمایشان خود را روی حیوانات انجام می‌دهند اما از طرفی ادعا دارند که این کار را انجام نمی‌دهند. گاهی هم این شرکت‌ها خودشان آن آزمایش را انجام نمی‌دهند. آزمایشات خود را می‌دهند کسان دیگری انجام دهند و بعد می‌گویند که آن آزمایش از طریق خودشان انجام نشده است. یک جور دور زدن آزمایشی!»
خیانت‌های علمی به حیوانات و محیط‌زیست
مدیر موسسه جایگزین‌های آموزشی در آخر به این موضوع اشاره می‌کند که محیط‌های آکادمیک هم با علم‌آموزی و انجام آزمایش‌های علمی به محیط‌زیست خسارت وارد می‌کنند. «ما تعداد زیادی دانشگاه با تعداد زیادتری دانشجو در رشته‌های پزشکی، دام‌پزشکی، فنی و… داریم. این همه دانشجو سالیانه تعداد زیادی پایان‌نامه و پروژه می‌گیرند که انجام این آزمایشات گاهی روی حیوانات انجام می‌شود. حالا پیشنهادی که می‌توان داد این است که رشته‌های مختلف دانشگاه‌ها با همکاری همدیگر پایان‌نامه و کارهای تحقیقاتی را به سمت درست کردن مدل‌های غیرحیوانی در آزمایشات ببرند. خود ما ایرانی‌ها مدل‌های غیرحیوانی را ابداع کنیم یا اگر در خارج از کشور به چنین چیزی دست پیدا کرده‌اند آن را گسترش دهیم.»
