از طرح‌های کالبدی تا ایده‌های راهبردی

اولین طرح توسعه‌ای شهر اصفهان در مقطع خاصی از تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور، یعنی در سال‌های نخستین پس از کودتای ۲۸مرداد۳۲ تهیه شد. این طرح که با نام طرح جامع کوکس (مصوب ۱۳۳۸) شناخته می‌شود، عمدتا ایجاد تحولات کالبدی در شهر را دنبال می‌کرد. گرچه طرح کوکس پس از گذشت یک دهه از تصویب و با مطرح‌شدن طرح دیگری با نام «طرح جامع ارگانیک» اعتبار قانونی خود را از دست داد و نتوانست به‌طور کامل اجرایی شود، بااین‌حال، تأثیرات مشخص خود را در انتظام کالبدی شهر از طریق اجرای برخی پروژه‌ها به‌طور مستقیم و از طریق نفوذ بر ایده‌ها و برنامه‌ریزی طرح‌های بعدی به‌طور غیرمستقیم برجای گذاشت؛ به‌عنوان‌مثال، از مجموع خیابان‌های پیشنهادی طرح کوکس، خیابان ولی‌عصر به‌صورت کامل و خیابان‌های شمس‌آبادی، آذر، اردیبهشت و ملک به‌صورت دگرگون‌شده در زمان معتبربودن طرح به اجرا درآمد و سایر خیابان‌های پیشنهادی در این طرح نظیر خیابان‌های شیخ صدوق شمالی، دقیقی و شریعتی در سال‌های پس از انقلاب اجرایی شد.
 
تاریخ انتشار: 18:13 - شنبه 1400/03/1
مدت زمان مطالعه: 3 دقیقه
عملی‌شدن برخی خیابان‌های پیشنهادی طرح، پس از فاصله زمانی نزدیک به ۲۰ سال، دلیل بر تشخیص صحیح صورت گرفته از وضعیت شهر و از جنبه کالبدی است؛ گرچه برخی پیشنهادهای مطرح‌شده در طرح جامع کوکس به‌ویژه استانداردهای در نظر گرفته شده برای خدمات رفاهی در شهر با واقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه آن روز اصفهان هماهنگ نبود، اما به‌عنوان اولین تجربه در تهیه طرح‌های توسعه شهری توانست تجارب بی‌نظیری را به سیستم برنامه‌ریزی شهری در اصفهان اضافه کند.
پس‌ازآن، طرح جامع ارگانیک (مصوب ۱۳۵۳) مطرح شد. این طرح که هم‌زمان با صنعتی‌شدن اصفهان و افزایش جمعیت قابل‌توجه به این شهر تهیه شد، گسترش پیوسته شهر در حدود هشت‌هزار هکتار و به‌طور عمده در سمت شمال و شمال غرب را دنبال می‌کرد؛ همچنین ایجاد یک شبکه گسترده از خیابان‌های جدید شطرنجی برای پاسخ‌گویی به سلطه اتومبیل در شهر از دیگر پروژه‌های این طرح بود.
 طرح جامع بعدی شهر اصفهان به ۱۳۶۷ برمی‌گردد که با قطع بی‌برنامه و پیش‌بینی‌نشده کمک‌های دولت به شهرداری و اعلام استقلال مالی این نهاد، هم‌زمان شد و کسب درآمد برای اداره شهر به هر قیمت و هر روش ممکن، کار را به فروش تراکم کشاند. پس‌ازآن تنها طرح تفصیلی اصفهان در سال‌های ۱۳۷۲-۱۳۷۵ تهیه شد. گفت‌وگو با متصدیان، کارشناسان و آگاهان روند تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی در اصفهان، انبوهی از دلیل‌ها و توجیه‌ها را برای اجرایی‌نشدن کامل آن به دست می‌دهد که شنیدنی و درخور بررسی است؛ اما باوجود همه کوشش‌ها و صرف‌نظر از محدودیت‌های اجرایی و منابع مالی، مشکلات غالب بر تهیه طرح‌های جامع حتی درزمینه محتوایی در این طرح‌ها کاملا مشهود است.
«برنامه اصفهان+۲۲» نخستین‌برنامه از سری برنامه‌های پنج‌ساله شهرداری بود که در آن اجرای ۲۲ پروژه شاخص شهری از قبیل احداث کتابخانه مرکزی شهرداری، باغ گل‌ها، کمربند سبز، رینگ ترافیکی درون‌شهری و… برنامه‌ریزی‌شده بود و بنا داشت مقدمات ایجاد شهری سالم و باطراوت را که تمام مظاهر زیستی را در برداشته باشد، فراهم آورد. هرچند تعدادی از پروژه‌های این برنامه به اجرا درنیامد و تکمیل و احداث آن‌ها به برنامه پنج‌ساله دوم (اصفهان ۸۵) موکول شد، لیکن برنامه اصفهان +۲۲ به گفته بسیاری از صاحب‌نظران مدیریت شهری، سرآغاز برنامه‌ریزی و مدیریت متفکرانه کلان‌شهر اصفهان بود. 
پس‌ازآن، شهرداری اصفهان سه دوره برنامه پنج‌ساله دیگر بانام‌های برنامه‌های اصفهان ۸۵، اصفهان ۹۰ و اصفهان ۹۵ را نیز تهیه کرد؛ به‌رغم آنکه هریک از این برنامه‌ها در دوره خود پیشرفته و مترقی قلمداد می‌شد، اما مرور زمان نشان داد که نگاه صلیب، کالبدی و پروژه محور به شهر در کنار عدم نگرش سیستمی به آن و همچنین استفاده نکردن از مشارکت شهروندان به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی این برنامه‌ها، سبب شد برنامه‌ها نتوانند به‌طور کامل به اهداف موردنظر دست یابند. درنهایت تجربیات حاصل از تدوین چهار دوره برنامه پنج‌ساله و آگاهی از نقاط قوت و ضعف آن‌ها سبب شد تا پنجمین برنامه شهرداری اصفهان با نگرشی جدید و با رویکرد راهبردی تهیه شود.
  در این برنامه که برای سال‌های ۱۳۹۹-۱۳۹۵ تهیه شد و هم‌اکنون سال پایانی خود را سپری می‌کند، تلاش شد نگاه وظیفه‌ای در شهرداری جای خود را به نگاه نتیجه محور دهد که خود گام عظیمی در تغییر نگرش و تحول در برنامه‌ریزی در شهر اصفهان به شمار می‌رفت؛ به‌عنوان‌مثال، در این طرح، به‌جای برنامه‌ریزی برای اجرای وظایف ذاتی شهرداری از قبیل احداث معابر، ایجاد پارکینگ یا توسعه فضای سبز که با تعریف پروژه‌های متعدد در موضوعات مختلف همراه بود، پیامد و نتیجه حاصل از این پروژه‌ها مدنظر قرار گرفت و به‌این‌ترتیب در برنامه راهبردی اصفهان ۱۴۰۰، در ابتدا نتیجه مدنظر در شهر در چهارچوب وظایف شهرداری به‌عنوان هدف قرار می‌گرفت؛  سپس پروژه‌ها در راستای این هدف مشخص تعریف می‌شد؛ به‌عنوان‌مثال، با توجه به اینکه در این برنامه روان‌سازی عبور و مرور به‌عنوان یک هدف راهبردی انتخاب‌شده بود، مجموعه اقداماتی که در حیطه اختیارات شهرداری اصفهان قرار داشت، می‌توانست در روان‌سازی عبور و مرور و کاهش ترافیک انتخاب، اولویت‌بندی و درنهایت اجرا شود، بنابراین در این برنامه، دیگر ایجاد معبر، احداث پارکینگ یا توسعه پارک به‌خودی‌خود هدف نبود و تمام این پروژه‌ها به‌شرط اثبات در اثرگذاری در یک نتیجه مشخص نظیر روان‌سازی عبور و مرور تعریف و اجرا می‌شد.
با پیش رو گذاشتن نزدیک به ۶۰ سال از نخستین طرح تهیه‌شده برای اصفهان، می‌توان ادعا کرد گنجینه‌ای بی‌نظیر از تجربیات تدوین طرح‌ها و برنامه‌های شهری در اصفهان پدید آمده و ماحصل تمام این تجربیات در ششمین برنامه پنج‌ساله شهرداری اصفهان با نام برنامه راهبردی اصفهان ۱۴۰۵ تبلور یافته است.