تیر و ستون، نخستین مواردی هستند که در ساخت‌و‌سازهای ساختمانی مورد توجه مردم هستند. تمام عناصر اصلی ساختمانی که در حال حاضر از آن‌ها استفاده می‌شود، پیشینه‌ای باستانی داشته‌اند و ذهن انسان با تکامل خود پیشرفت بسزایی را در نوین‌سازی این عناصر رقم زده‌است. در گذشته نه‌چندان‌دور برای تعدیل نیروهای وارد بر ساختمان از طاق و قوس استفاده می‌کردند؛ این عناصر ریشه‌ای برای پیدایش تیرها هستند. طاق و قوس‌های ابتدایی به چه شکل‌هایی بوده‌اند؟ این عناصر در ابتدا از چه مصالحی ساخته می‌شدند؟ عملکرد آن‌ها چگونه است؟ زیباترین طاق‌های ساخته‌شده در ایران پشتوانه‌ای برای کدام بناها بوده‌اند؟ جالب اینجاست که بناهایی وجود دارند که طاق و قوس‌های آن‌ها که در وهله اول عناصری عملکردی هستند تناسبات زیبای آن‌ها را می‌سازند و شاخصه اصلی در جلب نظر گردشگران به این ساختمان‌ها هستند.
سرآغاز طاق و قوس چگونه بوده است؟
در زمانی که انسان‌های نخستین پس از گذراندن دوره صحرا‌گردی به آغاز غارنشینی رسیدند، با توجه به تحولات ایجاد‌شده در ابعاد زندگی‌شان، بر آن شدند که ابتدا تا ارتفاع لازم با استفاده از لاشه سنگ‌ها دیوار چینی مطلوبی انجام دهند؛ سپس در آن ارتفاع تخته‌سنگی به اندازه دهانه موجود بر روی آن قرار دهند. این نوع پوشش به اندازه قابل توجهی امنیت و آسایش زیستی این انسان‌ها را متحول ساخت. پس از آنکه این انسان‌ها توانستند مرحله غارنشینی را به تحول برسانند بار دیگر برای ایجاد سکونتگاه‌هایی متفاوت‌تر به ساخت کلبه‌های سنگی روی آوردند که این نقطه از زمان می‌تواند زاینده پوشش‌های پس از خود باشد. این نوع پوشش به گونه‌ای بوده که لاشه سنگ‌ها را به صورت پله‌ای روی یکدیگر قرار می‌دادند تا در ارتفاع لازم به یکدیگر نزدیک شوند و زاویه تندی به شکل 8 را پدید آورند. اما بزرگ‌ترین تحول در این عصر کشف سنگ آهک بود. زمانی که این مردمان با آهک آشنا شدند، با بهره‌گیری از آن توانستند ملات بنایی آهکی را برای اتصال این سنگ‌ها به یکدیگر تولیدکنند.
تولد طاق و قوس در ایران
نخستین بناهایی که در آن‌ها اجرای طاق و قوس یافت شده است، به عهد ورود آریایی‌ها به ایران بازمی‌گردد. بنای اول شامل «مجموعه‌ای مستحکم در زیر شهر سوخته» مربوط به منطقه سکنایی است که در سال 1357 مورد بررسی قرار گرفت. دیگر بنای ساخته‌شده نزدیک به این عهد «آتشکده تپه نوشیجان همدان» است با طاق‌های بیز و ضربی که از دانش و اصول فنی و ریاضی در ساخت آن‌ها بهره گرفته شده‌است. با بررسی‌های انجام‌شده در «زیگورات چغازنبیل»، واقع در شهر دورانتاش که تولدی در هزار سال قبل از میلاد دارد به اصول منحصر به فردی در معماری ایرانی پی خواهیم برد. در زیرزمین این مجموعه که معبدی برای حکام بوده است، پوشش‌هایی نظیر بیضی، سهمی، طاق و انواع قوس‌ها و اجرای اصول هندسه و مدنظر قراردادن ضوابط فنی ملزوم، نوعی از معماری ریشه‌دار را به نمایش گذاشته‌اند. این اصول در معماری قدیمی ایرانی تأثیر بسیار زیادی داشته است و تا به امروز با تحولاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در مقبره‌های بزرگان عیلامی که در اطراف این شهر یافت شده‌اند، نوعی طاق ضربی لاپوش که شکلی مخروطی داشته و بار فراوانی را تحمل می‌کرده یافت شده‌است.
پوشش‌ها در مسیری جدید گام می‌نهند
با آغاز حکومت هخامنشی تغییر بسیار زیادی در اجرای پوشش سقف بناها ایجاد شد. این شیوه از پوشش که تا قبل از حمله اسکندر به ایران رواج داشت، به این شکل اجرا می‌شده است که با استفاده از چوب‌های سفت و بسیار مقاوم که از لبنان یا قندهار به این سرزمین وارد می‌شدند، به پوششی تخت برای سقف بناها تبدیل می‌شدند. این تیرهای چوبی روی ستون‌هایی که به دست حجاران با ظرافت بسیار زیادی خلق می‌شدند قرار می‌گرفتند و بدین شکل بار وارد بر ساختمان را تعدیل می‌کردند. درست است که این شیوه در زمان خود در نقاط مختلفی از جهان اجرا می‌شده، اما اجرای آن در «تالارهای تخت‌جمشید» با ارتفاع‌های بسیار زیاد در نوع خود منحصر‌به‌فرد به شمار می‌روند. یکی از نمونه‌های به‌جا مانده که در دوران هخامنشیان ساخته‌شده است، «آرامگاه کوروش کبیر» در مجموعه پاسارگاد است. این ساختمان سنگی یکپارچه که طولی برابر با 17/3 متر و عرض 11/2 متر دارد، در ارتفاع 11/2 متر به اوج‌گیری خود پایان می‌دهد. این آرامگاه که در بین ایرانیان بنایی مقدس و ارزشمند تلقی می‌شود، با وجود اینکه در نمای بیرونی سقفی شیبدار و جهت‌دهنده‌ای رو به آسمان پاک دارد، در درون و به دلیل مسائل نیارشی دارای سقفی تیرپوش است. هر چند که عمر این نوع سازه‌ها به هشت‌هزار سال پیش باز می‌گردد، این نوع از معماری پوشش‌های هخامنشی سرآغازی برای تیرهای امروزی به‌شمار می‌رود. لازم به ذکر است که در دوران هخامنشیان نیز در طاق پالانه یا جهازه کار شده است؛ اما به‌طور کلی سقف‌های تخت در این دوران بیشتر به کار گرفته شده‌اند.
عمری به اندازه یک عهد
این نوع پوشش‌ها تنها در زمان هخامنشیان به‌طور گسترده‌ای اجرا می‌شد. پس از روی کار آمدن اشکانیان و ساسانیان و توجه به اینکه چوب عمر کوتاهی دارد و در برابر عواملی همچون آتش‌سوزی، حمله موریانه‌ها و رطوبت و پوسیدگی مقاومت بسیار پایینی از خود نشان می‌دهد، بار دیگر به اجرای پوشش‌های قوسی و طاق روی آوردند. در این دوران با ایجاد تحول در به‌کارگیری مصالح و هندسه‌ای نوین، دست به خلق آثار ارزشمندی زده شد؛ قوس‌ها را در ارتفاع زیاد و با فرم‌هایی نزدیک‌تر به دایره و بیضی اجرا می‌کردند.
قدیمی‌ترین سکونتگاه یافت‌شده از دوران پارت‌ها، منطقه‌ای با نام پارتانیسا در ترکمنستان امروزی است. در این منطقه بنایی به نام «کاخ نسا» یافت شده است که معماران آن سعی کرده‌اند پوشش‌های مختلفی را در آن تجربه و امتحان کنند. ایوان یا تالاری در این بنا وجود دارد که با یک طاق بلند پوشیده شده و برجسته‌ترین ویژگی این میان‌سرا را تشکیل داده‌است. ملات گچ در این تکنیک نقش بسیار مؤثری داشته است و به مهرازان کمک کرده تا در این دهانه فن خود را به زیبایی هرچه تمام‌تر پیاده کنند. در تصاویری که از «کاخ آشور» دیده می‌شود، می‌توان به وضوح این نکته را مشاهده کرد که در ایوان‌های میان‌سرای این بنا که اصلی‌ترین بخش‌های آن نیز محسوب می‌شوند از طاق آهنگ بهره گرفته‌شده است.
در دوره ساسانی پیشرفت در این فن به حدی می‌رسد که مهرازان می‌توانستند تا دهانه‌هایی به انــدازه 26 مــتر، پـــوشش‌هایی طراحی و اجرا کنند. همچنین در دوره اسلامی این مقدار تا 30 متر افزایش پیدا می‌کند. از این میان معروف‌ترین و شاید باارزش‌ترین آثار مربوط به دوره ساسانی را می‌توان «کاخ فیروزآباد» و «کاخ سروستان» و «طاق‌کسری» نام‌برد که نمونه‌های موفقی در اجرای این فن به‌شمار می‌روند. در این سه بنا نوعی طاق به نام «آهنگ» را می‌بینیم. این طاق با حرکت یک قوس در امتداد یک محور مستقیم به وجود می‌آید. در «ایوان مدائن» یا همان «طاق کسری» منحنی طاق به شکل بیز بوده که انحنای بیشتری در این نوع چفد دیده می‌شود؛ این دهانه که حدود 5/25 متر طول دارد، در بلندایی به اندازه 30متر و در امتدادی به طول 5/42 متر به طاق آهنگ تبدیل شده‌است. این طاق نه‌تنها پشتوانه‌ای قدرتمند برای تعدیل نیروهای این بنا بوده، بلکه نماد قدرت حکومت ساسانی نیز هست که در زمان شاپور اول تأسیس شده است. «طاق‌بستان» دیگر بنای ساخته‌شده در دوران ساسانیان است که توسط حجاران ماهری در دل کوه کنده شده و از این حیث در میان طاق‌های ساخته‌شده در این دوران منحصر‌به‌فرد شمرده می‌شود.در دوره ساسانیان برای شکل‌دادن به بنا، نما را با طاق‌نما و اسپرهای گوناگون نماسازی و آرایش می‌کرده‌اند و در کنگره‌سازی و طره‌سازی سردرها با نهایت سلیقه به کار گرفته می‌شدند. در پوشش‌های داخلی از پوشش‌های دوم و کاذب برای زیباسازی فضاهای داخلی استفاده می‌شده است. یکی از قدیمی‌ترین طاق‌باریکه‌های موجود در ایران نیز متعلق به دوره ساسانی است؛ بنای «چهارطاقی نیاسر» را می‌توانیم بر روی تپه‌ای بلند در 35 کیلومتری شمال غربی کاشان مشاهده کنیم.
جهانی از طاق‌ها در ایران
با ورود اسلام به ایران و گسترش ساخت‌و‌ساز بناهای مذهبی، طاق و گنبد به شکل قابل توجهی گسترش یافتند و به سمت تحول گام نهادند؛ به‌خصوص در 400 سال ابتدایی ورود اسلام به این سرزمین که نمونه بزرگ آن را می‌توانیم در مسجد‌جامع اصفهان ببینیم. هنگامی که به نقشه این موزه معماری اسلامی ایران نگاهی می‌اندازیم، می‌توانیم 470طاق را از 10 گونه مختلف نظاره‌گر باشیم که هر کدام از آن‌ها با طرح، نقش یا بافت متفاوت از یکدیگر اجرا شده‌اند. بسیاری از متخصصان این بنا را موزه‌ای برای آشنایی با گوناگونی طاق‌ها می‌نامند. این به آن دلیل است که با ورود معماری این سرزمین به عهدی جدید و همچنین وجود هنرمندان خوش‌ذوق ایرانی، هنر و فن طاق‌سازی با تنوع بسیار بالایی روبه‌رو شد؛ در نتیجه معماران سعی داشتند که با توجه به اصول مهندسی ملزوم در هر نقطه، تنوع هنری این طاق‌ها را در ابنیه به نمایش بگذارند.
مساجد در صدر اسلام ساختاری با طرح شبستانی یا ایوانی با دهانه‌های 4 تا 5/7 متر داشتند و این اندازه کم در آن زمان رایج بوده که با طاق آهنگ پوشیده می‌شدند. به عنوان مثال در مسجد جامع فهرج که در سده اول هجری ساخته شده‌است، دهانه طاق اصلی حدود 4متر است. همچنین مسجد‌جامع نیریز دهانه‌ای برابر با 45/7 متر دارد.
«صفه درویش مسجد‌جامع اصفهان» و «ایوان اصلی مسجد جامع اردستان» که متعلق به قرن 5 تا 6 هستند با طاق‌های آهنگ پوشیده شده‌اند. اما بزرگ‌ترین طاق آهنگ در ایران متعلق به «مسجد جامع علیشاه تبریز» است که در قرن هشتم با دهانه‌ای حدود 30متر و بلندای 40 متر و عمقی 65متری ساخته شده است. از مهم‌ترین کاربردهای طاق آهنگ به‌کارگیری آن‌ها در خانه‌های کویری است که به‌دلیل سادگی در اجرا در معماری بومی بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
نقطه اتصال طاق‌های ایرانی و غربی به یکدیگر
نوعی از طاق به نام چهار بخشی وجود دارد که همان‌طور که از نام آن پیداست از چهار بخش تشکیل شده است. اما نکته حائز اهمیت در رابطه با این نوع آن است که کاربرد مشترکی از آن در معماری ایرانی و گوتیک رخ داده‌است؛ تفاوت اصلی آن‌ها در استفاده از لنگه‌های گچی در معماری ایرانی و باریکه باربر در معماری گوتیک است. دیگر تفاوت آن‌ها در ظاهر است؛ به این گونه که در معماری ایرانی محل اتصال چهارطاق با یکدیگر را می‌بینیم، اما در هنر ساختمانی گوتیک در محل تقاطع بخش‌ها دو باریکه طاق سنگی قطری قرار می‌گیرد که از داخل به شکل برجسته دیده می‌شوند. این نوع طاق برای اولین بار در «مسجد جامع شیراز» دیده شده است که تاریخ آن مربوط به سال 894 میلادی است و این تاریخ حدود دویست سال پیش از ظهور گوتیک در غرب بوده است. پس از آن از این نوع در شبستان «مسجد جامع اصفهان» ساخته شده است. برای مشاهده این طاق در «مسجد جامع اردستان»، می‌توانیم در شبستان‌های شرقی حضور پیدا کنیم و این هنر را به گونه‌ای متفاوت ببینیم که متفاوت‌بودن میزان خیز طاق از دیگر نمونه‌ها، آن را برای بازدیدکنندگان منحصر‌به‌فرد ساخته است.
در شـــبـــستان زمــستـانی جـــنـــوبـــی «مسجد‌جامع نطنز» نوعی از طاق چهار بخش به نام خیمه‌ای وجود دارد که حدود سال 700 هجری بنا شده که روی چهار ستون قرار گرفته است. در «شبستان مسجد نو شیخ جام خراسان» نیز از این نوع طاق یافت می‌شود که عمری به نزدیکی شبستان بیت‌الشتا در مسجد جامع اصفهان به همین سبک، دارد. در شبستان‌های زمستانی «مسجد‌جامع عباسی» و «مسجد شیخ لطف‌الله» در اصفهان نیز این نوع طاق را می‌توانیم مشاهده کنیم. این نوع طاق مقاومت بسیار زیادی در برابر بار وارده از خود نشان می‌دهد.
طاق کلنبو؛ از استوارترین طاق‌ها در ایران
طاق کلنبو که به گفته استاد پیرنیا از مقاوم‌ترین طاق‌های ایرانی شمرده می‌شود، قرن‌هاست که کاروان‌سراهای رها‌شده در بیابان‌ها را استوار باقی نگهداشته است. یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های این طاق را می‌توان در «کاخ سروستان» مشاهده کرد که به‌صورت طاقچه‌هایی در اطاق‌های آن اجرا شده است. «مسجد‌جامع اصفهان» و رباط شریف نیز از این نوع طاق در پوشش‌های خود بهره گرفته‌اند. لازم به ذکر است که طاق انواع گوناگونی دارد که در این مطلب سعی شده است باارزش‌ترین نمونه‌های آن ذکر شود.
نوین‌سازی طاق‌ها در دوران قاجار
آغاز شیوه نوین‌سازی طاق‌ها در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود و از معماری اروپایی اقتباس شده است. از آنجایی که این شیوه از ارزش‌های قابل توجهی برخوردار نبود، نتوانست اثری از خود در بناهای بزرگ برجای بگذارد. این نوع قوس که به قوس کلاه‌فرنگی نیز مشهور است بیشتر در نمای ساختمان‌ها استفاده شده که نمونه آن را می‌توانیم در «عمارت شمس‌العماره» و «سردر بــاغ‌ملی» و «بــاغ ارم شــیراز» مشــاهده کنیم.
