سخن به گزاف نگفته‌ایم اگر بگوییم هر ایرانی اصیلی فارغ از دین و مذهب و اعتقاداتش، تمامی میراث کشورمان، ایران را درک می‌کند و برای آن احترام قائل است. خواه میراث ملموس باشد، خواه ناملموس!
عبارات خاص تعزیه
نسخه: نسخه تعزیه در حقیقت همان نمایش‌نامه است که به‌صورت جداگانه برای هر نقش نوشته شده است. هر نسخه شامل دیالوگ‌های یک شخص است که باید در تعزیه خوانده شود. تمامی نسخ تعزیه به حالت شعر هستند و هیچ گونه نثری در نسخه‌ها وجود ندارد. برای بهتر خوانده شدن اشعار در پایان هر قسمت از اشعار یک خط کشیده شده است که به منزله پایان آن گفتوگو است.
فرد: به هر مصراع از اشعار تعزیه یک فرد گفته می‌شود.
فردفردی: گفت‌و‌گوی نفر به نفر که در آن یک تعزیه‌خوان یک فرد خوانده و فرد روبه‌روی او هم در جواب فرد دیگری را می‌خواند. در اینجا فرد نفر دوم باید هم قافیه نفر اول باشد.
بحر طویل: اشعار طولانی که به‌صورت سریع خوانده می‌شود بحر طویل نام دارند. بحر طویل حضرت عباس(ع) و شمر در پشت خیمه‌ها مصداقی از بحرطویل‌های زیبای تعزیه است.
پشت خیمه: در شب عاشورا شمر برای دادن امان‌نامه به حضرت عباس(ع) و برادران تنی آن حضرت یعنی عثمان، جعفر و عون به پشت خیمه‌ها آمد و به سبب خویشی خود با حضرت ام‌البنین(س) فرزندان ایشان را به نام خواند. فرزندان ام‌البنین با اجازه امام‌حسین (ع) برای دادن پاسخ شمر به پشت خیمه‌ها رفتند. در تعزیه این قسمت بین حضرت عباس (ع) و شمر اجرا می‌شود و از قسمت‌های پرطرفدار تعزیه حضرت اباالفضل است.
زره‌پوشی: قسمتی از تعزیه که شبیه‌خوان با اشعار موزون و حماسی برای جنگ آماده می‌شود و با ادوات جنگی خود اعم از زره، کمربند، کلاه‌خود، شمشیر، خنجر، سپر، نیزه یا گرز خود را مسلح می‌کند. در این قسمت برای هرکدام از این موارد شعر جداگانه‌ای خوانده می‌شود و آن وسیله جنگی را تعزیه‌خوان در دست می‌گیرد. زره پوشی جناب حر و شمر علیه العنه در تعزیه شهادت حر نمونه‌ای بسیار زیبا از زره‌پوشی است.
فهرست‌گردان: به کارگردان تعزیه فهرست‌گردان گفته می‌شود. نقش فهرست‌گردان بسیار حیاتی و حساس است و باید میدان تعزیه را مدیریت کند.
اولیاخوان: اولیاخوان تمام کسانی هستند که در نقش‌های موافق و نزدیک به اهل بیت علیهما‌السلام به اجرای نمایش می‌پردازند. لحن ایشان بسیار دلپذیر و با سبک‌های مبتنی بر دستگاه‌های موسیقی ایرانی است.
اشقیاخوان: اشقیاخوان دقیقا در مقابل اولیا خوان قرار دارد. لحن ایشان بسیار تند و همراه با عتاب و خطاب است.
جامه‌دار: شخصی که لباس‌های تعزیه را به تعزیه‌خوانان می‌پوشاند و وسایل مورد نیاز میدان تعزیه را فراهم می‌کند.
جُنگ تعزیه: جنگ در حقیقت همان نمایش‌نامه است. جنگ‌های تعزیه دو نمونه‌اند، نمونه اول تمامی نسخه‌های یک تعزیه است و نمونه دوم تمامی نسخه‌های یک نقش در چند تعزیه.
جنگ زیر نمونه‌ای از یک جنگ بسیار قدیمی محسوب می‌شود که قدمت آن نزدیک به صد سال است.
نسخه‌ها نیازمند اصلاح هستند
نسخه‌های تعزیه هرچقدر هم که زیبا باشند، بالاخره بی‌عیب و نقص نیستند. هیچ دستگاهی نیست که نیاز به اصلاح نداشته باشد و در آن عیبی دیده نشود. تعزیه هم از این قاعده مستثنا نیست و برای خود عیوبی دارد. این عیوب می‌تواند در اجرای شخص تعزیه‌خوان، فهرست‌گردانی، جامه‌داری وحتی اصل نسخه باشد. اگر علت این عیب به موارد یک تا سه برگردد، این مشکل با تغییر شخص قابل‌حل است. اما اگر این اشکال به مورد آخر یعنی اشکال‌داشتن نسخه‌ها برگردد، مشکلات زیادی ایجاد می‌شود. گاهی با ایجاد تغییرات چندین‌باره در یک نقش باز هم اشکالات بزرگی در این زمینه از افراد مختلفی دیده می‌شود.
نسخه‌های تعزیه میراث ملی هستند
پاسداری از نسخ تعزیه و ویرایش آن بر وجه احسن در واقع پاسداری از میراث ملی ما محسوب می‌شود. دستگاه‌های ذی‌ربط اعم از ارشاد و حوزه هنری موظفند برای این امر با تعزیه‌خوانان بزرگ و کوچک به گفتوگو بنشینند و برای این قضیه کم نگذارند.
نقش‌پوشی
ناصر آقابزرگی دلیگانی، جامه‌دار سرشناس اصفهانی که بیش از سی سال در این عرصه خدمتگزاری کرده است در باب تعزیه‌های اصفهان می‌گوید: «ما نقش‌های خاص زیادی داریم که در تعزیه باید لباس‌های متفاوتی را بر بدن بپوشند؛ برای مثال درویش در تعزیه امام حسین (ع)، فرنگی در تعزیه امام موسی‌ابن جعفر (ع) و بازار شام، ابن سعد و ابن زیاد که حتما نیاز به عمامه دارند، سلطان و قیس در تعزیه امام حسین (ع)، جبرائیل و ملائک در تعزیه‌های مختلف از جمله این نقش‌ها هستتند.
اسب و جامه داری
متأسفانه در اصفهان اسب به بدنه تعزیه ضربه وارد کرده و برای جامه‌داران هم مشکلاتی را ایجاد کرده است. برای مثال لباس ابن سعد باید با عمامه باشد، اما برای اینکه می‌خواهند اسب‌سواری کنند، این مورد را فاکتور می‌گیرند. نقش سلطان قیس هم به همین دلیل مورد ظلم واقع می‌شود و تنها به‌خاطر اسب لباس مخصوص آن بر تن نمی‌شود. در شهرهای دیگر این گونه نیست و هر نقش باید دقیقا لباسی متناسب با نقش خود داشته باشد. سلطان و قیس مسیحی بوده‌اند و لباس آن‌ها باید طبق سنت قدیم مسیحیان انتخاب شود. فرنگی به‌عنوان نمادی از فرنگ است و لباس آن طرح خاصی است که اگر بخواهیم جایگزین دیگری برای آن انتخاب کنیم در حق آن نقش جفا کرده‌ایم. نقش درویش عموما در اصفهان رعایت می‌شود و لباس آن مانند لباس قنبر در تعزیه امام علی (ع) است.
انقلاب، پس از انقلاب
پس از انقلاب واقعا یک انقلابی در حوزه لباس تعزیه و جامه‌داری ایجاد شد. پیش از انقلاب محدودیت‌های زیادی وجود داشت و به‌دلیل برخی ممنوعیت‌های تعزیه‌خوانی در زمان پهلوی اول خیلی لباس تعزیه رونقی نداشت و جالب نبود. مثلا شمر با همان لباس عادی خود یک چفیه قرمز بر سر می‌بست و تعزیه می‌خواند. هر زمان که مأموران برای جمع‌کردن تکیه می‌آمدند، تعزیه‌خوان به سرعت چفیه را از سر خود برمی‌داشت و به میانه جمعیت می‌رفت. پس از انقلاب با بهبود اوضاع، تعزیه‌های بیشتری برپا شد و لباس تعزیه‌خوانان کیفیت بهتری پیدا کرد.
پارچه لباس تعزیه‌خوانی ایرانی نیست!
در زمینه تولید ادوات تعزیه‌خوانی مشکلی نداریم؛ اما پارچه‌ای که برای لباس‌های مخمل تعزیه استفاده می‌کنیم وارداتی است. زیبنده نیست که برای اجرای یک میراث ملی از پارچه خارجی استفاده کنیم. برای مثال پری که روی خود افراد گذاشته می‌شود از آفریقا وارد می‌شود. قیمت پرها سرسام آور است و واقعا به تعزیه‌خوان فشار وارد می‌شود. این پرها پر شترمرغ است و ما باید برای واردات هر جفت آن دلار بدهیم!
لباس تعزیه جزو ارزان‌ترین‌ها
لباس تعزیه یعنی آن قبا و عبایی که ما می‌دوزیم و به تعزیه‌خوان می‌فروشیم واقعا جزو ارزان‌ترین لباس‌هاست. الان یک پیراهن کودک هم از یک قبای عادی گران‌تر است. با اینکه پیراهن کودک پارچه کمتری برده و زحمت آن هم نسبت به لباس تعزیه خیلی نبوده است. قیمت‌های نجومی پارچه حاشیه سود جامه داران و خیاطان البسه تعزیه‌خوانی را کاهش داده است و اقتصاد تعزیه را دچار مشکل کرده است.
دلیگان یعنی تعزیه!
دلیگان همواره مورد توجه عاشقان و دلباختگان تعزیه قرار داشته و بسیاری از تعزیه‌خوانان معروف کشوری از جمله حاج حسن نرگسخانی از این محله به ایران معرفی شده‌اند. دلیگان یک تکیه تاریخی به نام حسینیه تاریخی دلیگان دارد که عمر ساخت آن به اوایل قاجار برمی‌گردد و برخی برای آن عمری سیصد‌ساله را ذکر کرده‌اند و این مکان یک میراث محسوب می‌شود و باید برای حفظ آن برنامه داشته باشیم.
در دلیگان تعزیه‌های زیادی گرفته می‌شود و همه آن‌ها یک بانی مشخص دارد؛ همه شهادت‌های ائمه، جمعه‌ها و پنج شنبه‌ها مراسم تعزیه برپا می‌شود. اما مراسمات خاص و سنتی ما شامل تعزیه‌های روز عاشورای حسینی، روز اربعین، بیست و هشتم صفر، شهادت امام علی (ع) و روز عید فطر می‌شود که از دیرباز در حسینیه تاریخی دلیگان برگزار می‌شده است.
وقتی بانی مانع اصلاح است!
خیلی از نسخه‌های تعزیه‌خوانی به نوعی اصلاح شده است؛ اما بانیان تعزیه بنا بر انس و الفتی که پیش‌تر با آن قسمت حذف‌شده گرفته‌اند، نمی‌توانند حذف آن را قبول‌دار شوند. البته این جنبه مثبت ماجراست، بعضی اوقات افرادی به‌دلیل اینکه نمی‌خواهند اسب‌سواری تعزیه کمتر بشود، با حذف این قسمت‌ها مخالفت می‌کنند.
اقتصاد تعزیه در گرو اسب است
همان‌طور که اشاره شد یک دست لباس تعزیه برای یک تعزیه‌خوان در کمترین حالت بیست الی سی میلیون تومان آب می‌خورد و تعزیه‌خوان بدون وجود یک چرخه اقتصادی مناسب در تعزیه نمی‌تواند تعزیه‌خوانی خود را ادامه بدهد. ورود پول به تعزیه مربوط به بانیان تعزیه است. بانیان تعزیه هم که معمولا اسب‌دار هستند و برای نمایش اسب‌های خود معمولا تعزیه می‌گیرند. پس این گونه چرخه اقتصادی تعزیه درست می‌شود و همگان می‌توانند از این مورد بهره کافی را ببرند.
تعزیه‌های غریب
تعزیه‌های شهادت حضرت عباس (ع)، جناب حر، شهادت امام حسین (ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت مسلم، دوطفلان مسلم، بازار شام و حضرت قاسم جزو تعزیه‌های مرسوم به حساب می‌آیند و در اکثر نقاط این تعزیه‌ها اجرا می‌شوند. تعزیه‌هایی هستند که به‌عنوان تعزیه‌های غریب مشهور شده‌اند و اجرای آن‌ها بسیار کمتر دیده می‌شود. در هر محله‌ای بنا بر سلیقه افراد آن محل انتخاب می‌شود.
معرفی تعزیه‌های غریب
تعزیه‌های غریب بسیار زیادند و نمی‌توان به این راحتی‌ها همه آن‌ها را برشمرد. اما تعدادی از آن‌ها را به جهت آشنایی هر چه بیشتر نام می‌بریم.تعزیه حمزه سیدالشهدا (ع)، خروج مصیب، شهادت امام موسی ابن جعفر(ع)، بازگشت اسرا به مدینه، دیر راهب، بعلبک، تنور خولی، ذبح اسماعیل، بارگاه ابن زیاد، اسباب پس‌دهی، شاه‌چراغ، فتح خیبر و … .
تعزیه شهادت حضرت حمزه
برای آشنایی هر چه بیشتر با تعزیه‌های غریب یکی از این تعزیه‌ها را با یکدیگر مرور می‌کنیم.
تعزیه شهادت حضرت حمزه از شهر مدینه آغاز می‌شود و در ابتدای آن حضرت حمزه با حضرت پیامبر گفت‌و‌گویی دارند و پس از آن ابوسفیان، وحشی و هنده‌جگرخوار تصمیم می‌گیرند که به شهر مدینه حمله کنند تا انتقام جنگ بدر و کشته شدن عموی ابوسفیان را بگیرند. پس وحشی و ابوسفیان زره‌پوشی کرده و لشگری را آماده جنگ می‌کنند. جبرائیل برای پیامبر خبر آمادگی کفار برای حمله به مدینه را می‌دهد و پس از آن حضرت حمزه و امام علی زره پوشی کرده و برای جنگ با کفار آماده می‌شوند. شمشیر امام علی (ع) دراین بین شکسته می‌شود و خداوند برای ایشان شمشیر ذولفقار را از آسمان می‌فرستد. در این بین شکستن دندان پیامبر توسط مشرکان نیز نمایش داده می‌شود. بعد از آن وحشی برای زدن ضربه به حضرت حمزه کمین می‌کند و او را شهید می‌کند. سپس برای آنکه بتواند دل هنده‌جگرخوار را به‌دست بیاورد، جگر او را از بدن خارج و برای هنده می‌برد. جگر به اذن خدا در دهان هنده سنگ می‌شود و تعزیه با نوحه خوانی پیامبر، صفیه (خواهر حضرت حمزه) و امام علی (ع) بر سر نعش حمزه و یادآوری مصیبت‌های کربلا پایان می‌یابد.
کرونا و آسیب به تعزیه
همچنین کرونا تعزیه شاپورآباد را به شدت تحت تأثیر قرار داد و مزید بر علت شد که تعزیه در این دو سال بسیار کمتر اجرا شود.
شاخه‌ای از تعزیه که مقتل‌خوانی و کاروان نام دارد
تعزیه فرزندی دارد که به نوعی از تعزیه فاصله گرفته است و نوع جدیدی از نمایش را ایجاد کرده است. حاج احمد نریمانی، مسئول هیئت متوسلین به شهدای کربلای معلی امامزاده نرمی در گفتوگو با اصفهان‌زیبا عنوان داشت:«مقتل‌خوانی و حرکت کاروان شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با هم دارند اما کلیت این کار برگرفته از تعزیه‌خوانی است. این کار بیشتر جنبه نمایشی دارد و اجرا‌کنندگان نیازی به گفتوگو و دیالوگ‌خوانی ندارند. این کاروان‌ها ریشه نمایشی تعزیه را دارند که در آن زمان و مکان در آن حتما لحاظ نمی‌شود.
برای مثال در تئاتر بحث زمان مطرح است. اما در تعزیه و نمایش‌های مقتل‌خوانی چیزی تحت عنوان زمان مطرح نیست. ممکن است با گذشت زمان بسیار کمی در تعزیه مثلا دو روز طی شود. در نمایش مقتل‌خوانی نیز همین قضیه صادق است.
روایتگر نقش عمده‌ای دارد
راوی با مداحی یا با روایتگری این کار را توضیح می‌دهد. برنامه طبق صحبت‌های مداح یا روایتگر پیش می‌رود. افراد داخل میدان عمدتا هیچ نقشی به‌جز اجرا ندارند. تعزیه یک فهرست مشخصی دارد که باعث می‌شود تعزیه خوانان با شعر گفتوگو کنند. در اینجا یک نفر است که کل صحنه را به سمع افراد می‌رساند.
حرکت یک قافله دارد و سپس به یک زمین مشخص می‌رسند و آنجا برنامه اصلی خود را آغاز می‌کنند.
نسبت به تعزیه لباس مشابه دارند، استفاده از آلات موسیقی تعزیه را دارد اما نیازبه صحنه آرایی دارد. یکی از هنرهای تعزیه شعر و آواز است که در این نمایش اثری از آن نیست. این حرکت حدود ده سال است که در روز اربعین در امامزاده نرمی تحت عنوان قافله سالار عشق انجام می‌شود و تحت سرپرسی مصطفی نریمانی توسط جمعی از جوانان هیئت متوسلین به شهدای کربلای معلی در امامزاده نرمی اجرا می‌شود و جمعیت خاص خود را جلب می‌کند.
تعزیه در امامزاده نرمی
بیش از دویست سال است که تعزیه در زمان آباد برخوار خوانده می‌شود و زینت بخش دهه‌های عزاداری است. حسین نریمانی مسئول گروه تعزیه‌خوانان هیئت متوسلین به شهدای کربلای معلی در این باره گفت: « تعزیه محله امامزاده نرمی سالیان سال است که در کل استان اصفهان مشهور است. مراسم سنتی ما دهه اول محرم و دهه آخر صفر است.»
