«شهر هوشمند» عنوانی پرتکرار اما غالبا ناآشنا برای اغلب ما به شمار می‌رود. چه‌بسا که بسیاری از ما گمان کنیم این موضوع تنها برای مدیران و مسئولان شهری حائز اهمیت است و نیازی به آن نیست که ما به‌عنوان شهروندان یک شهر نیز از مقوله هوشمندی مطلع شویم. این در حالی است که امروزه موضوع شهر هوشمند در همه سطوح شهر ازجمله شهروندان هوشمند نیز راه‌یافته و راهکارهای تازه‌ای را برای حل معضلات شهری پیشنهاد می‌دهد. به‌واقع باید پذیرفت که زنــدگی در کلان‌شهــرهای بــزرگ و پــرجمعـــیت ضــرورت‌هـــایی دارد که از مهم‌ترین آن‌ها آشنایی با هوشمندی شهر و حرکت در مسیر آن به‌عنوان یک شهروندان یا یک مدیر است. وبینار علمی تخصصی «نقشه راه شهر هوشمند» نیز باهدف ترسیم نقشه راهی برای داشتن یک شهر هوشمند برگزار شد.
افزایش شهرنشینی و ضرورت دستیابی به هوشمندی
در این وبینار معاون و عضو هیئت‌علمی مؤسس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران افزایش بی‌رویه شهرنشینی را یکی از عوامل حرکت شهرها به سمت دستیابی به مؤلفه‌های هوشمندی دانست و گفت: «بر اساس آمارهای رسمی جهانی تا سال 2050 حدود 70درصد از جمعیت کل جهان و حدود 85درصد از جمعیت ایران شهرنشین خواهند شد که این معضلات بسیار زیادی را برای مدیران شهری درزمینه ارائه خدمات به شهروندان ایجاد می‌کند. بنابراین باید برای پیشبرد اهداف، تسهیل حضور شهروندان در شهر، ارائه خدمات بهتر و افزایش کیفیت زندگی، راهکارهایی را در نظر بگیریم.»
امین قریبی افزود: «طبق مطالعاتی که از دهه 1990 میلادی در شهرهایی مانند سنگاپور آغاز شده، موضوع شهر هوشمند به‌صورت جدی وارد مباحث شهری شده که با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و سایر فناوری‌های نوینی که می‌تواند به حل این چالش‌ها کمک کند، راهکارهایی را برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان در نظر گرفته‌اند.»
به گفته او، افزایش جمعیت شهرنشینی و کاهش روستانشینی از سال 1800 میلادی به بعد امروز به‌جایی رسیده که ضرورت توجه به هوشمندی شهرها را بیش از هر زمان دیگری نشان می‌دهد.
برای شهرهای هوشمند، نسخه مشترکی وجود ندارد
اینکه برای دستیابی به هوشمندی نسخه مشترک و واحدی برای شهرها وجود ندارد، موضوع دیگری بود که قریبی با اشاره به آن گفت: «نقشه رسیدن به شهر هوشمند در شهرها و جوامع مختلف باید متفاوت و بر اساس ساختارهای هر شهر باشد. نمی‌توان نسخه واحدی برای تحقق شهر هوشمند درکل دنیا در نظر گرفت. بنابراین الگوی بومی شهر هوشمند باید ارائه و همه جوانب فرهنگی، تاریخی، کالبدی، اقتصادی و… با نگاهی ریزبینانه در آن بررسی شود تا به نقشه راه مشخصی برای هر شهر رسید.»
او تأکید کرد: «بر اساس تعاریف رسمی، نقشه راه شهر هوشمند یک برنامه راهبردی در سطح کلان است که اهداف و برنامه‌های شهر را دنبال می‌کند. در این برنامه باید نقش بازیگران و ذی‌نفعان در نظر گرفته شود و همه پارامترها در کنار هم دیده شوند تا آینده مطلوب را تأمین کند.»
ایران عضو کمیته فنی شهرهای پایدار سازمان جهانی استاندارد شد
او بابیان اینکه برای تحقق نقشه راه شهر هوشمند در ایران از سال‌های گذشته اقداماتی در مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران انجام‌شده، توضیح داد: «ازجمله این اقدامات، تشکیل کمیته ملی شهر هوشمند با همکاری وزارت ارتباطات و سازمان فناوری اطلاعات ایران و باهدف اصلی تدوین سند ملی شهر بوده که تلاش شده همه جوانب در آن موردتوجه قرار گیرند.»
او اقدام دیگر این مرکز را عضویت ایران در کمیته فنی جوامع و شهرهای پایدار سازمان جهانی استاندارد دانست و گفت: «سازمان ایزو در خصوص شهرهای هوشمند از سال 2012 کمیته‌ای را ذیل خود راه‌اندازی کرده و سعی می‌کند با در نظر گرفتن شرایطی در شهرهای مختلف این موضوع را پیاده‌سازی کند که ایران هم طی چند ماه اخیر در این کمیته عضو شده است.»
چاره‌ای جز حرکت به سمت هوشمندی نیست
در بخش دوم این نشست، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران و رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران بابیان اینکه شهر یک موجود زنده است و همه آنچه ما به آن نیاز داریم، در فضاهای شهری وجود ندارد، بیان کرد: «داشتن یک شهر هوشمند یک انتخاب نیست؛ چراکه چاره‌ای جز حرکت به سمت هوشمندی نداریم. فضاهای شهری محدودیت‌هایی دارند و همه آنچه ما به آن نیاز داریم، در فضای شهری وجود ندارد.»
هوشمندی یعنی آینده‌ای قابل پیش‌بینی برای شهر ترسیم شود
امین فرجی با بیان اینکه به تعداد شهرهای جهان شهر هوشمند وجود دارد، افزود: «شهر هوشمند شهری است که تصمیمات درستی برای آن گرفته می‌شود و آینده‌ای قابل پیش‌بینی برای آن ترسیم‌شده است. بر این اساس هر نقطه از ساختار مدیریتی چنین شهری، هوشمند تلقی می‌شود. بنابراین باید به این مجموعه به‌صورت یکپارچه نگاه کرد و اجزای آن را جدای از همدیگر ندید.»
او عنصر تغییر را تنها مؤلفه ثابت در شهر دانست و گفت: «شهر مدام در حال تغییر است و از حیث جمعیت، میزان بافت فرسوده و… دائما دستخوش تحول است.»
شهر تنها بلوک‌های سیمانی و راه‌های ارتباطی نیست
این استاد دانشگاه بعد از بیان این مقدمه گفت: «متأسفانه از دهه چهل در ایران برداشت نادرستی از شهر ایجاد شد که آن را مجموعه‌ای از بلوک‌های سیمانی و راه‌های ارتباطی تعریف می‌کرد. اما امروز برای داشتن آینده مطلوب برای شهرها باید وارد عرصه‌های تازه‌ای از مدیریت شد. مشاغلی مانند پزشکی، وکالت و… در آینده وجود ندارند؛ چون هوش مصنوعی تغییرات گسترده‌ای در روابط انسانی ایجاد می‌کند. امروز همه مردم دنیا به گوشی‌های همراهشان دسترسی دارند و اتفاقات اطراف خود را با همین گوشی اداره می‌کنند.»
در شهر هوشمند، گریزی از فناوری‌های نوین نیست
او تأکید کرد: «در نقشه راه شهر هوشمند گریزی از توجه به عناصری مانند گردشگری، اینترنت اشیا و.. نیست. این‌ها فناوری‌هایی هستند که به زیر میز بازی بسیاری از برنامه‌های قدیمی و سنتی زده‌اند و نشان داده‌اند که اداره شهر می‌تواند مسیرهای دیگری هم داشته باشد؛ همچون قدرت‌های نوظهوری که روند کارها را به شکل گسترده‌ای تغییر داده‌اند.»
او اضافه کرد: «مثلا امروز اسنپ و تپسی توانسته‌اند در مسیر حل معضل ترافیک گام مؤثری بردارند. قبلا سرمایه زیادی برای این سرویس‌دهی هدر می‌رفت که امروز این نقشه راه جدید بااتصال عرضه و تقاضا به همدیگر صرفه‌جویی چشمگیری در این زمینه کرده است.»
شهرها مسیر یکسانی برای رسیدن به هوشمندی ندارند
اینکه همه شهرها مسیر یکسانی برای رسیدن به هوشمندی ندارند، موضوع دیگری بود که رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران با اشاره به آن گفت: «شهرهای بارسلون، والنسیا، نیویورک و… هرکدام مسیر متفاوتی برای هوشمندشدن در پیش‌گرفته‌اند. مثلا ساخت و نصب نیمکت‌هایی هوشمند در انگلستان رایج شده که متناسب با شرایط مصرف‌کنندگان هستند و ضمن ماندگاری فراوان، خدماتی مانند اینترنت رایگان و… به شهروندان ارائه می‌کنند. اما نکته قابل‌توجه این است که این طرح درازای ارائه خدمات، به تجارتی پررونق می‌پردازد که در مسیر شهر هوشمند مؤلفه بسیار مهمی قلمداد می‌شود.»
شهر هوشمند محصول نیست بلکه یک فرایند است
فرجی با تأکید بر اینکه شهر هوشمند نه یک محصول بلکه یک فرایند است، گفت: «هوشمندی تعابیر مختلفی دارد. در بسیاری از پارک‌های فرانسه قبل از ایجاد معابر، محدوده چمن ایجاد می‌کنند تا مسیرهای پرترددی که شهروندان از آن‌ها استقبال می‌کنند را بشناسند و بعد آنجا را سنگ‌فرش کنند.»
شهر هوشمند ذائقه شهروندانش را تأمین می‌کند
او با بیان اینکه چیزی به نام شهر هوشمند نخبه نداریم، تأکید کرد: «پارادایم‌های شهرسازی از دهه 60 به بعد می‌گوید شهر برای همه ساخته می‌شود و همه شهروندان مخاطب آن هستند. پس شهر هوشمند باید مشتری خود را که شهروندانش هستند، بشناسد و خدماتش را برای آن‌ها ارائه کند. پس نمی‌توان بدون در نظر گرفتن ذائقه و سلیقه مخاطب، شهر هوشمند داشت.»
تدوین فرایندی هشت‌مرحله‌ای برای دستیابی به شهر هوشمند
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران با اشاره به تدوین سند کمیته ملی شهر هوشمند از سوی مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران گفت: «در این سند موارد مهمی مطرح‌شده است؛ چنان‌که در ابتدا سعی کردیم به این سؤال پاسخ بدهیم که صفر تا صد شهر هوشمند چطور ایجاد می‌شود و اگر یک بودجه کلان در میان باشد، چطور می‌شود چنین شهری را ساخت؟ تحقیقات متعددی بر اساس تجارب شهرهای مهم جهان در این زمینه انجام شد و دریافتیم که یک فرایند هشت‌مرحله‌ای برای دستیابی به شهر هوشمند وجود دارد.»
او اضافه کرد: «برای داشتن شهری که صفر تا صد هوشمند باشد، باید اول تکلیفمان را با برخی عبارت‌ها مشخص کنیم. اینکه شهر هوشمند را برای چه می‌خواهیم؟ چشم‌انداز شهر هوشمند ما چیست و… . ما چشم‌اندازمان را برای سال 1410 انتخاب کردیم و ده هدف را در نظر گرفتیم که شامل پایداری، شفافیت، خلاقیت، نوآوری، دیجیتال‌بودن، دانش‌بنیان‌بودن، تاب‌آوری، زیست‌پذیری، فراگیری و شادی بود. بعدازآن شاخص‌های مختلفی را رصد کردیم و به بیست دسته اصلی رسیدیم که از آن‌ها 140 شاخص احصا شد.»
ضرورت استفاده از اسناد فرادست برای تعیین نقشه راه
ضرورت استفاده از اسناد فرادست برای تعیین نقشه راه موضوع دیگری بود که فرجی با اشاره به آن گفت: «برنامه‌های توسعه در کشور، طرح‌های جامع و تفصیلی، سند بیست‌ساله کشور، سند ملی آمایش سرزمینی و… ازجمله اسنادی هستند که استفاده از آن‌ها در تعیین نقشه راه شهر هوشمند ضرورت دارد.»
او افزود: «سپس باید مشخص شود چه کسانی در این عرصه مداخله می‌کنند؛ چراکه شهر یک عرصه بین‌رشته‌ای است و همه کارشناسان و متخصصان حوزه‌های مختلف در آن سهیم هستند. بنابراین در عرصه سیاست‌گذاری نیز همه بازیگران و ذی‌نفعان باید مداخله داشته باشند. وزارت کشور، محیط‌زیست، شهرداری‌ها، راه و شهرسازی، بخش خصوصی و… همه در این مسیر نقش دارند.»
به گفته او، تعیین خروجی‌های طرح موضوع مهم دیگری است که از ابتدا باید به آن توجه داشت.
این استاد دانشگاه در پایان، شناسایی مسئله و چالش‌های اصلی شهر را گام مهم بعدی در تعیین نقشه راه دانست و توضیح داد: «باید بدانیم مسئله امروز ما در شهر چیست. مسئله اصفهان، تهران، مشهد و… به‌صورت مجزا چیست. باید چالش‌های شهری را در حوزه‌های مختلف بشناسیم و ضمن شناسایی چالش‌ها، کارکردها را نیز در نظر بگیریم.»
نیازمند تعریف مشخصی از شهر هوشمند هستیم
سخن‌گو و عضو هیئت‌رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان نیز در ادامه بابیان اینکه در حال حاضر تعابیر مختلفی از شهر هوشمند ارائه می‌شود که گاهی ناقص است، گفت: «بر این اساس تعداد زیادی شهر هوشمند در کشور وجود دارد! چراکه برخی تنها یک حوزه را محور هوشمندی می‌دانند و به سایر حوزه‌ها توجهی ندارند.»
علی صالحی بابیان اینکه اولین گام برای هوشمندسازی شهرها ارائه تعابیر علمی و ایجاد یک گفتمان واحد و مشترک است تأکید کرد: «شاید بتوان گفت در مواجهه با گستره عظیم شهر هوشمند بی‌تعریفی بهترین تعریف برای آن باشد؛ چراکه اگر بخواهیم آن را در چارچوب تعریف کنیم، درواقع آن را محدود کرده‌ایم.»
شهر هوشمند شاخصه‌های متعددی دارد
او اضافه کرد: «می‌توان شهر هوشمند را بر مبنای یک فرایند کلان سیاسی تعریف کرد و افق‌هایش را در این چارچوب قرار داد. دایره مشترک مفاهیم شهر هوشمند نیز می‌تواند الزاما در یک شهر اجرا نشود و شاخص‌های متعدد آن هرکدام از سوی مدیریت شهری به‌صورت متمرکز اجرایی شود. مثلا هرکدام از شهرها بر حمل‌ونقل عمومی، دیجیتال، خدمات هماهنگ شهری یا مسائل زیست‌محیطی تمرکز کنند.»
صالحی بابیان اینکه شاید نتوان تعریف مشترکی برای حوزه‌های شهری و اجتماعی از حیث هوشمندی ارائه کرد گفت: «گاهی تنها در برخی از حوزه‌ها می‌توان این موضوع را پیاده‌سازی کرد تا با حداقل زمان، آلودگی و هزینه بتوان یک محیط مناسب شهری ایجاد و شرایط را برای پیشرفت شهر و استفاده پایدار از منابع تعریف کرد. پس باید اهداف میان‌مدت و سیالی را تعریف کرد تا بتوانیم در بخش‌های مختلف به اهداف شهر هوشمند برسیم.»
جمعیت اصفهان تا سال 2030 به بیش از دو و نیم میلیون نفر می‌رسد
سخن‌گوی شورای اسلامی شهر اصفهان در خصوص دستیابی به مؤلفه‌های شهر هوشمند در اصفهان گفت: «شرایط زیست‌محیطی، رشد جمعیت در اصفهان که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 به حدود 2 میلیون و 600 هزار نفر برسد، منابع محدود آبی و آلاینده‌های محیطی چند مؤلفه بسیار مهم در وضعیت فعلی اصفهان هستند که باید در تدوین نقشه دستیابی به هوشمندی در این شهر در نظر گرفته شوند. این نقشه باید متناسب با زیست‌بوم اصفهان باشد و تلاش کنیم با تحقق این موارد زمینه‌های هوشمندسازی شهر ایجاد شود.»
اصفهان در مسیر شهری پاک، خانواده‌محور و هویت‌مند
او ادامه داد: «در حال حاضر مؤلفه‌هایی همچون حوزه درآمدهای پایدار و دانش‌محور، گردشگری نوین و… برای اصفهان اولویت دارد و برای تحقق شاخص‌های کیفی در این شهر باید محورهای هوشمندسازی در حوزه اجرایی به نحوی باشد که اصفهان را به شهری پاک، خانواده‌محور و برخوردار از شهروندانی باهویت سوق دهد.»
صالحی تأکید کرد: «در حال حاضر زمینه‌های ایجاد این موضوع در حوزه حمل‌ونقل عمومی، بازطراحی معابر شهری و بازطراحی درآمدهای شهری در حال وقوع است و اگر زیست‌بوم کارآفرینی را برای اصفهان تعریف کنیم با توجه به مؤلفه‌های صنعتی و با محور صنایع دانش‌بنیان حتما می‌توان تا سال 1405 به این اهداف دست یافت.»
او با بیان اینکه تشابهات تاریخی، مذهبی، فرهنگی و گردشگری میان شهرهایی مانند تبریز، شیراز، مشهد، اصفهان و… می‌تواند در تدوین کلیات سیاست‌گذاری‌های کلان ذیل سیاست‌های شهر هوشمند در نظر گرفته شود، گفت: «مهم‌ترین مسئله، نهادینه‌شدن این موضوع در میان سیاست‌گذاران حوزه شهری و بدنه اجرایی است. اول باید این اولویت را بفهمیم و بعد برای آن نقش مؤثری در سیاست‌گذاری‌ها قائل شویم.»
