چه بسیار خاطراتی که از تماشای فرود مرغان ماهی‌خوار (کاکایی‌ها) بر رودخانه زاینده‌رود در ذهن اصفهانی‌ها نقش بسته و چه روزهایی که پرستوهای مهاجر قصه کوچ را در آسمان اصفهان به سرانجام می‌رساندند؛ اما امروز این تصاویر گویا به نقشی دور در رؤیا تبدیل شده است.
گاوخونی؛ خانه خشکیده پرندگان مهاجر
در سال 98 بیش از هشت‌هزار و نهصد پرنده مهاجر از 45 گونه متنوع در اصفهان سرشماری شد؛ اما همان سال نیز نگرانی‌هایی از باب گونه‌های این پرندگان مطرح شد. این در حالی است که در همان سال نه وضعیت خشک‌سالی به بحران کنونی رسیده بود و نه آلودگی هوا بدین شکل بر آسمان اصفهان سایه افکنده بود. حالا اما وضعیت به گونه دیگری رقم خورده است. تالاب بین‌المللی گاوخونی اکنون تنها 2درصد از رطوبت خود را حفظ کرده و از سوی دیگر، ذخایر آبی سدهای استان نیز به کمترین میزان همیشگی خود رسیده است.
در چنین شرایطی و با تهدید منابع آبی و غذایی پرندگان باید دید چه سرنوشتی در انتظار پرواز پرندگان مهاجر بر سپهر اصفهان است؟
اصفهان؛ مقصد مطلوب پرندگان مهاجر در دهه‌های پیشین
یــک فـــعــال حــوزه حـیــــات‌وحــش دراین‌باره به اصفهان‌زیبا می‌گوید: «پرنده‌های مهاجر حدود ۷۰درصد از حدود ۵۶۰ گونه پرنده‌های کشور را شامل می‌شوند که مهاجرت آن‌ها بسته به آنکه جزو پرندگان آبزی و کنارآبزی باشند یا نه، تا مرزهای جغرافیایی داخل کشور یا خارج کشور ادامه می‌یابد.»
حسن مقیمی با اشاره به شرایط اصفهان ازنظر ظرفیت لازم برای حضور پرندگان مهاجر توضیح می‌دهد: «اصفهان زمانی یکی از مهم‌ترین مقاصد پرنده‌های مهاجر بود که مهم‌ترین عرصه برای این پرندگان، تالاب گاوخونی بود؛ علاوه بر آن قسمت شرقی زاینده‌رود و دریاچه‌های سدهای استان نیز دیگر زیستگاه پرندگان مهاجر بود.»
مقیمی با اشاره به ویژگی‌های این مناطق، می‌افزاید: «تالاب گاوخونی و عرصه‌های وسیع اطراف قسمت شرقی زاینده‌رود به دلیل دارابودن فضای امن‌تر و اکوسیستم مناسب‌تر چرخه‌ای از حیات را برای پرندگان مهاجر فراهم کرده بودند.»
گاوخونی و سد حنا؛ پذیرای بیشترین آمار پرندگان مهاجر
او با اشاره به اینکه آب، غذا و امنیت سه عامل اصلی برای حضور پرندگان در یک زیستگاه است، توضیح می‌دهد: «فلامینگوها پرنده‌های شاخص تالاب گاوخونی بودند که از پلانکتون‌های موجود در این اکوسیستم تغذیه می‌کردند؛ اما با گسترش خشک‌سالی و قطع جریان آب زاینده‌رود شاهد کاهش آمـار آن‌ها در ایــن تــالاب بودیم.»
این فعال محیط‌زیست خاطرنشان می‌کند: «دریاچه سد حنا نیز یکی دیگر از اکوسیستم‌های مناسب و زیستگاهی عالی برای پرندگان مهاجر بود که به‌طور شاخص می‌توان به درنا اشاره کرد؛ هرچند پرندگان دیگری مانند کشیم، اردک سرحنایی و اردک نوک‌پهن نیز در آنجا مشاهده می‌شد؛ اما کم‌آبی و شرایط خشک‌سالی فعلی گریبان این منطقه را نیز گرفته و ضمن کاهش تعداد پرندگان مهاجر این منطقه سبب شده به‌سرعت جابه‌جا شوند.»
او با اشاره به دیگر زیستگاه‌های استان برای فرود پرندگان مهاجر ازجمله دریاچه سدهای چشمه کمانه و قره‌قاچ، می‌گوید: «با کم‌آب شدن این زیستگاه‌ها دیگر آسمان استان کمتر میزبان پرندگان مهاجر است؛ کمااینکه تالاب‌های اطراف ازجمله تالاب‌های مرزی استان فارس نیز وضعیت مناسبی ندارند و گمانه‌زنی ما این است که بیشتر این پرندگان راهی تالاب میقان در حوالی شهر اراک می‌شوند و آنجا را برای ماندن انتخاب می‌کنند.»
کوچ گونه‌های متنوع پرندگان به اصفهان
مقیمی در رابطه با انواع گونه‌هایی که اصفهان را به‌عنوان مقصد مهاجرت انتخاب می‌کردند، توضیح می‌دهد: «انواع گونه‌های کاکایی که مردم آن‌ها را با رنگ سفید در اطراف زاینده‌رود و به‌عنوان مرغ ماهی‌خوار می‌شناسند، مرغابی‌سانان ازجمله اردک نوک‌پهن، اردک سرسبز، حواصیل، اگرت و حتی در یک سال قوها جزو پرندگانی بودند که به استان مهاجرت کردند.»
این فعال محیط‌زیست با اشاره به اینکه اصفهان همواره یکی از مقاصد مهم مهاجرت پرندگان بوده است، اضافه می‌کند: «این استان گزینه مناسبی برای پرندگانی بوده که به مرکز ایران مهاجرت می‌کردند و در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر با افزایش سدسازی این خوشحالی در طرفداران محیط‌زیست ایجاد شد که زیستگاه‌های مناسبی برای پرندگان مهاجر فراهم شده است،اما خشک‌سالی این مناطق را هم دچار وضعیت نامساعدی کرده است.» او در ادامه با اشاره به دیگرگونه‌های پرنده‌های مهاجر در استان اضافه می‌کند: «علاوه بر موضوع پرنده‌های آبزی و کنارآبزی، پرندگان دیگری نیز هستند که تا پیش از این در فصول مختلف، به اصفهان مهاجرت می‌کردند که از آن جمله می‌توان به قمری (نه قمری خانگی) اشاره کرد. مشاهده‌های میدانی نشان می‌دهد این پرندگان نیز به‌شدت کاهش‌یافته‌اند و به نظر می‌رسد برای بررسی آن نیازمند تحقیق در شرایط مبدأ، ازجمله افزایش استفاده از آفت‌کش‌ها و تبعا کاهش تعداد حشرات که اثر مستقیم بر تولیدمثل آن‌ها دارد، هستیم.»
این پژوهشگر حوزه محیط‌زیست و حیات‌وحش، آلودگی هوا را یکی دیگر از عوامل دخیل در بحث مهاجرت پرندگان دانسته و می‌افزاید: «در گذشته پرواز پرستوها در آسمان اصفهان نماد آمدن بهار بود و حتی می‌توان آن را شاخصی از کیفیت زندگی دانست؛ درحالی‌که اکنون آسمان خاکستری شهر اصفهان خالی از حضور پرستوها شده است. پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی گاهی هزاران کیلومتر پرواز می کنند تا خود را به مأمنی امن برسانند که نیاز غذایی و امنیت آن ها را تامین کند. دیگر پرندگان مهاجر هم در جریان کوچ گاهی تا 800 کیلومتر از نقطه مبدأ خود دور می‌شوند. در این میان، اگر مقصد مهاجرت دستخوش تغییرات زیست‌محیطی و انسانی شده باشد، نمی توان سرنوشت خوشایندی برای این مهاجران سبک‌بال متصور شد؛ شبیه رخداد تلخی که سال گذشته در میانکاله برای پرندگان رقم خورد.
امسال، وقتی امید، گونه نادری از درناها، تنها به ایران سفر کرد، اگرچه نامش پیام‌آور امید بود، اما در دل چیزی جز حسرت و اندوه تداعی نکرد. اخبار نگران‌کننده‌ای که از محدودشدن شرایط زیست‌محیطی برای کوچ پرندگان به اصفهان شنیده می‌شود، زنگ هشداری است که بدانیم محیط‌زیستی که انسان به ورطه نابودی کشانده و بحران‌های خشک‌سالی و آلودگی ناشی از آن، حالا در کمین ریشه‌دارترین و زیباترین گنجینه‌های حیات است.»
