فرش ایرانی هم مانند بسیاری از هنرها دچار فراز و فرودهایی شده است. شاید نمایشگاه فرش دستباف در اصفهان بهانه خوبی باشد که این بار به خود فرش پرداخته نشود، بلکه به هنر دیگری از آن بپردازیم که کمتر دیده شده و آن طراحی نقشه فرش است و در اصفهان از گذشته تاکنون هنرمندان طراح و نقاش فرش زیادی داریم که در حال تربیت نسل جوان با این هنر هستند.
طراحان فرش جذب کشورهای همسایه شده‌اند
از آنجایی که اغلب رشته‌های هنری دیگر با چالش‌های زیادی دست و پنجه نرم می‌کند، این هنر را نیز باید از این قاعده مستثنا کرد؛ به‌خصوص وقتی پای تحریم و کاهش صادرات در میان باشد، اوضاعی که در پیش روست، قابل حدس و پیش‌بینی می‌شود. علی‌اصغر شیرسپهر یکی از پیش‌کسوتان و طراحان نقشه فرش و دبیر انجمن طراحان و نقاشان فرش استان اصفهان است که از چالش‌های پیش روی طراحی فرش می‌گوید: با رکودی که در فرش ایران وجود دارد به تبع آن، طراحان فرش هم تعداد سفارش‌دهندگانشان پایین آمده، دستمزدها نیز پایین است که آن هم به رکود بازار مربوط است. می‌دانیم کشورهای مجاور چقدر درخواست طراح فرش دارند و چه دستمزدهایی پیشنهاد می‌کنند و خیلی‌ها نیز جذب شده‌اند و رفته‌اند، حتی افرادی که تجربه و عمری را در این کار گذرانده‌اند.او می‌گوید: اتحادیه‌ها و تشکل‌های فرش و یا مرکز ملی فرش که صاحب این تشکلات است، حتی وامی به طراحان فرش اختصاص نمی‌دهند و این هنرمندان ندید گرفته شده‌اند؛ افرادی که صاحبان اصلی این هنر هستند، اما دیده نشده‌اند.شیرسپهر از خلاقیت در طراحی فرش و اینکه حتی در اصفهان که سنتی‌ترین طراحان کشور را دارد، طرح با خلاقیت‌های زیادی اجرا شده و به‌روز است هم اشاره می‌کند؛ اما بر مسئله دیگری نیز تأکید می‌کند. طرحی که امروز زده می‌شود دو تا سه سال بعد فرش آن بیرون می‌آید، در بازار ما برای تحویل فرش به‌روز نیستیم و زمان می‌برد تا طرح تأثیرگذار باشد و حتی یک تا دو سال طول می‌کشد تا دیگران ببینند. درواقع طراحی که انجام می‌شود چهار تا پنج سال بعد جواب می‌دهد. در پیش‌بینی پنج سال بعد هم مشخص نیست سلیقه آن روز چه چیزی است، با دیدن طرح بعضی از هنرمندان پس از درگذشتشان متوجه می‌شویم چقدر به‌روز بوده‌اند.
طراحان فرش را به نمایشگاه‌های بین‌المللی ببرند
در دنیای امروزه که امکانات زیادی برای سرعت‌بخشیدن به روند کارها وجود دارد؛ اما چرا از طراحی تا بافت فرش زمان طولانی سپری می‌شود؟ سؤالی است که این پیش‌کسوت این‌گونه پاسخ می‌دهد: ما در بافت فرش به‌روز نیستیم و کارگاه‌های مجتمع‌بافی نداریم؛ یک طرح برای رسیدن به مرحله اجرا و رنگرزی زمان می‌برد. بافت آن نیز طول می‌کشد تا به بازار عرضه می‌شود. باید دید آیا به دید مخاطب می‌رسد یا نه، زیرا ما تولید انبوده نداریم و از یک اثر یک یا دو فرش بافته می‌شود. اگر در رسانه‌ها به گونه‌ای طرح‌ها به نمایش گذاشته شود خیلی زودتر جامعه طراحان متحول شده و فراگیر می‌شود و همه متوجه می‌شوند امروزه چه طرح‌هایی در حال بافت است.
دبیر انجمن طراحان و نقاشان فرش استان اصفهان از تحریم‌ها و تأثیرش روی طراحی نقشه فرش می‌گوید: تحریم‌های اقتصادی سبب شده رابطه طراحان فرش با کشورهای خارج قطع شود، اگرچه ما سال‌هاست پیشنهاد می‌دهیم طراحان فرش را به نمایشگاه‌های بین‌المللی ببرید. این هنرمندان مانند تاجر و تولیدکنندگان بزرگ نیستند که درآمد کلان داشته باشند و لازم است که دست‌اندرکاران دولت حمایت کنند که در نمایشگاه‌های بین‌المللی طراحان فرش نیز حضور داشته باشند تا آن‌ها به‌روز شوند. تحریم‌ها مشکلاتی ایجاد کرده که رشته اتصال قطع شده و به‌سختی می‌توان فهمید که الان در آلمان چه می‌گذرد و در نمایشگاه بین‌المللی چه اتفاقاتی افتاده است. در حال حاضر با استفاده از فضای مجازی و اطلاعاتی که طراحان فرش دریافت کرده‌اند سعی می‌کنند به‌روز باشند.او ادامه می‌دهد: در نمایشگاه فرش دستباف، اصفهان از 150 غرفه انجمن تنها یک غرفه دارد و نتوانستیم اثری از تمام اعضا به نمایش بگذاریم؛ اما در همان غرفه بزرگداشت و تقدیر از پیش‌کسوتان این عرصه را برگزار کرده‌ایم.شیرسپهر درمورد حمایت‌های اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان از هنرمندان این رشته گفت: مجوز ما از اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان صادر شده و در انتخابات هیئت‌مدیره زیر نظر وزارت ارشاد هستیم. بسته‌های حمایتی برای پیش‌کسوتانی که 60 سال به بالا هستند داده شده، ولی نسل جوان باید جامعه طراحی فرش را بچرخانند و هیچ حمایتی ندارند، فقط در همین حد که انتخابات را برگزار کرده و نظارت داشته باشند؛ حتی مکان مشخصی که از انجمن طراحان فرش باشد نداریم و مکان کرایه‌ای است.
طراحان فرش در مضیقه هستند
این پیش‌کسوت در مورد آینده طراحی نقشه فرش معتقد است: در حال حاضر طراحان فرش در مضیقه هستند، اگر به کارهای دیگر بپردازند، درآمد بیشتری دارند، ولی عشق و علاقه آن‌ها به این هنر است که نگهشان داشته است. برای شما مثالی می‌زنم: اگر در میدان نقش‌جهان پس از 450 سال هنوز یک اثر هنری پابرجاست به دلیل حمایت‌های دولتی آن زمان بوده و به‌صورت شخصی کسی نمی‌تواند این‌چنین هنرهایی بیافریند. در فرش نیز به همین شکل است و باید حمایت‌هایی از طرف دولت و وزارتخانه‌ها شود؛ اگر از طراحان فرش حمایت شود کل فرش متحول می‌شود. خاطرم است یک بار بسته پیشنهادی به اتحادیه تولید فرش دستباف دادم که بیایند و به‌عنوان یک سفارش‌دهنده 40طرح به 40پیش‌کسوتی که تا الان ممکن چند سال دیگر نباشند سفارش دهند تا آن‌ها طبق سفارش شما طرح‌های به‌روز آماده کرده و تشویق شوند کار کنند؛ هرکدام نیز چهار تا پنج هنرجو بگیرند و 40 اثر نفیس آماده کنند.
او افزود: ولی هیچ جوابی داده نشد و گفتند ما در کارهای خرید و فروش نمی‌توانیم وارد شویم؛ در صورتی که طراحی مربوط به فرش است و الان هم قدرتمندتر از اتحادیه تولید نداریم، انجمن هم بودجه‌ای ندارد مگر از ثبت‌نامی‌های حق عضویتشان که کفاف این کارهای بزرگ را ندارد. چه اشکالی دارد هنری به نام طراحی و نقاشی فرش به خودی خود جدای از فرش پیشرفت کند. ما باید صبر کنیم تولیدکننده بیاید و سفارشی دهد. بعد هم مشخص نمی‌شود بافته شد یا نه، ارائه شده یا مخفیانه به خارج کشور صادر شده است.
طراحان نمی‌دانند بازار مصرف چه می‌خواهد
فتحعلی قشقایی‌فر عضو هیئت‌علمی و مدیرگروه فرش دانشگاه کاشان نیز درمورد طراحی نقشه فرش و چالش‌هایی که پیش رو دارد می‌گوید: همیشه طراحان تابع سفارش‌های بازار بوده‌اند. وقتی قرار است تولید داشته باشیم به طراح سفارش می‌دهیم. در حوزه صادرات تولید فرش و ارتباط جهانی، ارتباط منطقی با بازار هدف نداریم، نمی‌دانیم بازار جهانی از ما چه می‌خواهد؛ به همین دلیل بعضی وقت‌ها دیدگاه تولیدکننده این است که طراح بتواند به آن ایده‌ای دهد که فرش در بازار فروش برود. خیلی از طراح‌های ما نیز با بازار جهانی ارتباط ندارند یا امکان این ارتباط وجود ندارد.او ادامه می‌دهد: در گذشته نیز به هر صورت اطلاعات بازار را تجار به تولیدکننده می‌داد، تولیدکننده نیز به طراح منتقل می‌کرد؛ الان طراحان نمی‌دانند بازار مصرف چه می‌خواهد، سلیقه جهان وحتی داخل تغییر کرده ومردم ترجیح می‌دهند کارهای مدرن و ساده‌تر انتخاب کنند؛ کار مدرن با ماهیت طراحی سنتی و ایرانی سازگاری ندارد. یک‌سری از طراحان گرایش‌های مدرن در طراحی دارند و برخی اصرار دارند همان شیوه‌های گذشته کار شود. از طرفی، سلیقه بازار تعیین‌کننده است و ما هنوز تکلیف خودمان را مشخص نکرده‌ایم که در حوزه طراحی باید تابع بازار مصرف باشیم یا تابع سنت‌های خودمان یا چیزی بینابین.قشقایی‌فر فقدان آگاهی از بازار جهانی را متأثر بر طرح و نقشه فرش می‌داند و معتقد است: ما تولید هدفمند نداریم که سفارش دهند هزار متر فرش بازار داخلی با این سلیقه و 500 متر هم فرش صادراتی به بازار اروپا و نقشی که از ما می‌خواهد از نظر سبک و شیوه و ویژگی‌هایش تولید کنیم. درمجموع ناآگاهی و ارتباط بازار فرش دستباف در همه حوزه‌ها از تجارت گرفته تا تولید و رنگ با بازار جهانی سبب شده آنچه تولید می‌کنیم در شرایط سردرگمی باشد، طرح ونقش نیز استثنا از این سردرگمی نیست.
در حوزه طراحی خیلی از تولیدکنندگان به طرح‌های قبل بسنده می‌کنند
عضو هیئت‌علمی و مدیرگروه فرش دانشگاه کاشان افزود: اگر فرش برای بازار جهانی تولید می‌شود، باید متناسب با سلایق آن بازار رفتار شود و باید آگاهی داشت که بازار مخاطب را راضی نگه دارد، اما تغییراتی داده شود که در کنارش سنت و هویتمان حفظ شود. این نیاز به آگاهی هنرمند دارد که بتواند هر دو را با یک تعامل منطقی راضی نگه دارد. بازار باید مطالعه شود، حتی متولیان فرش می‌توانند با نگاه عام‌المنفعه اطلاعات کلی در مورد فرش و بازارهای جهانی به طراحان فرش ارائه دهند. شاید یکی از اشکالات اساسی این باشد که برای هنرمند سخت است هم بازار را جهانی مطالعه کند و هم تولید را انجام دهد. شاید در مناطق دیگر دنیا نهادها و مؤسساتی باشند که این مطالعه را انجام دهند و هنرمند تمام انرژی را صرف خلاقیت و تولید کند؛ اما اینجا این‌گونه نیست و بهتر است مرکز ملی یا دانشگاه‌ها و یا جایی که منفعت شخصی ندارند و نگاه عام‌المنفعه دارند بهترین گزینه برای این رویکرد باشند.
او در پایان با اشاره به هماهنگی با بازار جهانی می‌گوید: اگر می‌خواهیم فرش در بازار جهانی به فروش برسد و با رقبایمان کار کنیم و سهم بازار خودمان را حفظ کنیم، باید با موجی که در دنیا در حوزه میراث‌های فرش مطرح شده هماهنگ شویم. ما نمی‌توانیم جزیره‌ای عمل کنیم؛ یا باید آنقدر قدرت داشته باشیم که تابع آنچه کار می‌کنیم باشند یا هماهنگ شویم. در حال حاضر، اولویت با این است که بتوانیم فرش ایران را در شرایط سخت تحریم و مشکل تولید حفظ کنیم تا شرایط برای کار جدی‌تر و با وسعت بزرگ‌تر پیش بیاید و عکس‌العمل خوبی داشته باشیم.
قشقایی‌فر بیان می‌کند: فرش همیشه متأثر از شرایط افراد هم بوده در قدیم شخصی اثرگذار بوده و می‌توانسته با ایده‌ها و سرمایه‌گذاری تأثیرات ماندگاری بگذارد، اما امروزه کسانی را نداریم که سرمایه‌گذاری کنند. در حوزه طراحی خیلی از تولیدکنندگان به طرح‌های قبل بسنده می‌کنند و کار جدید خیلی کمتر سفارش می‌دهند، آنقدر که درحوزه فرش ماشینی سفارش طرح داده می‌شود در فرش دستباف نیست؛ به دلیل اینکه وقتی تولیدکننده نمی‌تواند محصولش را بفروشد و بازاری ندارد و ارتباط با بازار جهانی ندارد، نمی‌داند دلایل اینکه فرش خریده نمی‌شود بخشی از آن مربوط به این است که باید طرح‌ها نو و خلاقانه باشد، تصورش چیز دیگری است و تلاش می‌کند از همان طرح‌های قدیمی استفاده کرده و با تغییرات جزئی، کلاژکردن و تلفیق چند نقشه با هم هزینه‌ای برای طراحی نکند.
طراحان نسل جوان کمبودها را حل می‌کنند
طراحی فرش با رونق فرش در ارتباط است. اگر امکان تولید فرش نباشد به‌مرور درخواست از طراحی کم می‌شود و خیلی از هنرمندانی که در حوزه طراحی هستند امورشان نمی‌گذرد و شغلشان را عوض می‌کنند، کمتر از 8 سال دیگر در یک شهر باید بگردید تا یک طراح پیدا کنید، زمانی طراحی رونق می‌گیرد که تجارت فرش رونق گرفته باشد. تاریخ فرش را که مطالعه می‌کنیم دچار فراز و فرودهایی بوده، اما این وضعیت بد نباید پایدار باشد. البته تغییر کرده‌ایم. در گذشته بازار نیروی انسانی را تأمین می‌کرد، درواقع اگر وضعیت بازار خوب بود، تعدادی طراح و نقاش فرش می‌شدند. الان ما به صورت سیستمی چندین سال است که توسط دانشگاه‌ها در حال تربیت طراح نقشه فرش هستیم؛ با اینکه وضعیت خوب نیست یک‌سری متخصص تربیت شده‌اند که می‌توانند برای آینده فرش با تمام مشکلاتی که وجود دارد مفید باشند.این افراد به صورت ویژه طراحی آموزش دیده‌اند و مهارت بنیادی خوبی دارند که می‌توان در آینده از وجود آن‌ها استفاده کرد، این نسل با آگاهی که دارند و مطالعه بازار جهانی می‌توانند بخشی از مشکلات را جبران کنند، اما اگر حمایت نشوند، این افراد نیز مجبور می‌شوند شغل دیگری را انتخاب کنند و نیروی جوان وخلاقی که می‌تواند تحولی در زمینه فرش و طراحی آن ایجاد کند، از این بدنه جدا شود و آن انگیزه جای دیگری صرف شود.طراحی و نقاشی نقشه فرش، از پایه‌های این صنعت و هنر محسوب می‌شود. اگر طرحی نباشد فرشی نیز در کار نیست، این هنر کهن حتی پس از گذشت قرن‌ها که آثار خلق شده توسط بزرگان این عرصه در برترین موزه‌های فرش جهان نگهداری می‌شود، هنوز الهام‌بخش هنرمندان است. هنری که دیده نشده، در صورتی که با رشد و حمایت آن صنعت فرش مواجه شود، با تحولی بزرگ روبه‌رو می‌شود.
