جمعه خونین چگونه رخ داد؟
۲۱ روز پس از واقعه آتش‌سوزی سینما رکس آبادان، دولت شریف‌امامی با اعلام ممنوعیت راهپیمایی، اعتراض مردم را برانگیخت. ارتشبد اویسی نیز با صدور اولین اطلاعیه فرمانداری نظامی اعلام کرده بود که به‌منظور ایجاد رفاه مردم و نحوه نظم از ساعت 6 صبح روز 17شهریورماه مقررات حکومت‌نظامی را به مدت شش ماه به اجرا می‌گذارد. مردم صبح زود بی‌خبر از حکومت‌نظامی در دسته‌های بزرگی از خیابان‌های فرح‌آباد، شهباز و میدان خراسان به‌طرف میدان ژاله حرکت کردند. در نزدیکی میدان و خود میدان، کامیون‌های مملو از نظامیان ایستاده بودند؛ ولی مردم بی‌اعتنا به راه خود ادامه می‌دادند.ساعت نزدیک 7:30صبح بود که جمعیت در میدان ژاله و خیابان‌های منتهی به آن مستقر شدند. یکی از روحانیون مردم را دعوت به نشستن کرد. جمعیت روی زمین نشست. راه عبور را از چهار طرف بر روی مردم بستند. ناگهان صدای رگبار از خیابان‌های منتهی به میدان بلند شد و نیروهای مستقر در آنجا نیز مردم را به رگبار مسلسل بستند.نفرت مردم به اوج خود رسیده بود. خبر قتل‌عام مردم در میدان ژاله در تهران پیچید و سرتاسر تهران به جنب‌وجوش درآمد. مردم بی‌اعتنا به حکومت‌نظامی به خیــابــان‌ها ریختند و با مــأمــوران فرمانداری نظامی درگیر شدند. به هرچه از مظـاهــر دولتی می‌رسیــدنــد حمله می‌کردند.طبق گزارش ساواک، تظاهرات از میدان ژاله به خیابان‌های دیگری از قسمت شرق تهران کشیده شد؛ سپس تظاهرات به جنوب تهران، خیابان‌های مولوی، میدان خراسان، میدان شوش و میدان راه‌آهن سرایت کرد و در مدت کوتاهی خیابان‌های فردوسی، منوچهری، سعدی شمالی، نظام‌آباد، فرح‌آباد، منطقه نارمک، میدان سپه و خیابان لاله‌زار به صحنه درگیری تبدیل شد و تظاهرات و درگیری تا پاسی از شب ادامه داشت.
عوامل بروز این واقعه
برخی عوامل که زمینه‌ساز این قیام بودند، به این شرح است:اقدامات شریف‌امامی: نطفه این واقعه اسفناک در روزهایی بسته شد که شریف‌امامی، نخست‌وزیر دولت آشتی ملی، دستور هجوم و کشتار مردم را صادر کرد. در اعتراض به این اقدام، تعداد زیادی از مردم تهران در میدان ژاله و خیابان‌های اطراف آن جمع شده و دست به راهپیمایی آرام زدند؛ اما با برخورد شدید رژیم مواجه شدند. بنابر اظهارات مقامات رسمی دولت وقت، طی سرکوب این تظاهرات سه نفر شهید و ۱۰ نفر به‌شدت مجروح شدند. به‌دنبال این حادثه، چهارشنبه، هشتم شهریور نیز مردم در خیابان‌های تهران بــه‌ویــژه خیــابـان ژالــه سـابــق دســت بــه اعتراض و تظاهرات زدند و با مقابله شدید مأموران رژیم روبه‌رو و چندتن از آن‌ها شهید شدند.راهپیمـایی عیـد فطـر: در سیــزدهــم شهریور سال ۵۷ مردم تهران به امامت آیت‌الله مفتح نماز عید فطر را در قیطریه برگزار کرده و پس‌ازآن، طی راهپیمایی میلیونی گسترده با صدای رسای خود اعلام کردند که خواستار برقراری حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی هستند. روزهای ۱۴ و ۱۵ شهریور نیز در تهران و شهرستان‌ها تظاهرات پراکنده‌ای صورت گرفت و ده‌ها نفر دیگر شهید و مجروح شدند.تظاهرات ۱۶ شهریور:روحانیت مبارز ایران در اعتراض به کشتارهای فجیع رژیم شاه در تهران و شهرهای دیگر، پنجشنبه، ۱۶ شهریور را روز عزای عمومی و تعطیل اعلام کرد و برای بزرگداشت شهــدای چنــدروز اخیــر دعــوت بـــه راهپیمایی گسترده‌تری کردند. لحظه‌ای که مردم و ارتش به هم رسیدند، سکوت معناداری در میان آن‌ها حکم‌فرما شد؛ اما یک‌باره از میان جمعیت این شعار برخاست: «برادر ارتشی، چرا برادرکشی؟» و به‌دنبال آن بر گردن سربازان و لوله‌های سلاحشان شاخه‌های گل جای گرفت. بدین‌ترتیب تظاهرات ۱۶ شهریور پیروزی بزرگی در روند انقلاب اسلامی ایران بود.قتل‌عام مردم تهران در 17 شهریور ازجمله روزهای خونین انقلاب بود. این واقعه نظریه امام خمینی (ره) را در دروغ‌گویی و فریبکاری رژیم به اثبات رساند و مردم را برای سرنگونی رژیم مصمم‌تر ساخت.
نگاهی به آمار شهدای جمعه خونین
در خصوص تعداد شهدای این روز آمار مختلفی وجود دارد. فردای آن روز، فرماندار نظامی در اطلاعیه شماره 4 خود ضمن متهم‌کردن مردم به اینکه «با پول و نقشه خارجی» تظاهرات کرده‌اند، اعلام کرد که در واقعه 17 شهریور 58 نفر کشته و 205نفر مجروح شده‌اند. دو روز بعد دادگستری اعلام کرد تعداد کشته‌شدگان به 95 نفر رسید؛اما مخالفان حکومت و همچنین میشل فوکو، فیلسوف فرانسوی، کـه برای پــوشــش‌دادن رویــدادهــای انقلاب در یک روزنامه ایتالیایی به محل حوادث رفته بود، اعلام کرده‌اند که در این روز بیش از چهارهزار نفر کشته شده‌اند.پارسونز، سفیر انگلیس، تعداد شهدا را صدها نفر ذکر کرده است. سولیوان، سفیر آمریکا، گزارش می‌کند که در میدان ژاله بیش از 200 نفر از تظاهرکنندگان کشته شده بودند. جان استمپل، یکی از اعضای سفارت آمریکا در ایران، از قول منابع پزشکی، تعداد شهدا را بین 200 تا 400 نفر برآورد کرده است. شاپور بختیار ادعا می‌کند که تعداد کشته‌شدگان حداکثر از 700 یا 800 نفر متجاوز نبوده است. مردم مدعی بودند چندهزار نفر کشته شده‌اند.
واکنش اروپایی‌ها به این روز چه بود؟
این فاجعه خونین در روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون‌های کشـــورهای اروپــایــی با واکنـش‌های شــدیــدی همــراه بود؛ بــه طــوری کــه بــه منــاسبت این روز، راهپیمایی‌های بزرگی در پاریس و آلمان علیه رژیم پهلوی برگزار شد. در لندن هم تعدادی از دانشجویان در ادارات سازمان ملل اعتصاب غذا کردند. نشریات کشورهای اروپایی از این کشتار به‌عنوان سپتــامبر سیــاه و ۸ سپتــامبــر خـونین یاد کردند.در دوران نهضت اسلامی، فعالان انقلابی خارج از کشور نیز به تحولات انقلاب در دوران مبارزه واکنش نشان می‌دادند. حجت‌الاسلام حسن روحانی که در آن ایام در لندن و پاریس حضور داشت، در کتاب خاطرات خود که مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشرش کرده است، درباره تأثیر کشتار 17 شهریور 1357 در رسانه‌های غربی و واکنش ایرانیان خارج از کشور به این جریان می‌گوید: «در روز جمعه 17/6/1357 تهران با فاجعه بزرگی مواجه شد که همه رسانه‌ها از آن به‌عنوان “جمعه سیاه”یاد کردند. ماجرای هفده شهریور نه‌تنها در روزنامه‌ها، بلکه حتی در رادیو و تلویزیون‌های اروپا به‌صورت مفصل منعکس شد.»در تمامی روزنامه‌ها از این فاجعه به‌عنوان «جمـعـه سیــاه» یــا «سپتــامبر سیاه» یا «8 سپتامبر خونین» یاد شد و تقریبا در همه مقالات بر این نکته اشاره شده بود که ادامه حیات رژیم در ایران غیرممکن است. بعضی از خبرگزاری‌ها گفته بودند که کارتر تلفنی با شاه صحبت کرده و به او قول حمایت داده است؛ ولی همه متذکر می‌شدند که در شرایط فعلی این‌گونه حمایت‌ها بی‌تأثیر است.در جلسه روز شنبه 18/6/1357 وضع خاصی بر اجتماع دانشجویان انجمن اسلامی حاکم بود. تقریبا همه از وضع پیــش‌آمـده در تهران متــأثـر و عصبانی بودند. امام خمینی(ره) هم پیامی برای مردم ایران فرستادند که ضمن دعوت مردم به ادامه نهضت و نداشتن هراس از وحشیگری‌های رژیم نوشته بودند: «ای کاش خمینی در میان شما و در کنار شما بود و برای خدا کشته می‌شد.»به مناسبت کشتار 17 شهریور، راهپیمایی بزرگی در پاریس علیه رژیم پهلوی ترتیب داده شد که برخی از رسانه‌ها تعداد تظاهرکنندگان را حدود بیست‌هزار نفر تخمین زده بودند؛ گرچه پلیس فرانسه آن را حـــدود هشــت‌هـــزار نـفـــر گــزارش داده بود. در کشورهای دیگر، از جمله در آلمان نیز تعداد زیادی از مردم علیه رژیم تظاهرات کردند. در لندن هم تعدادی از دانشجویان در برابر محوطه ادارات سازمان ملل دست به اعتصاب غذا زدند. عجیب این بود که امام خمینی(ره) در پیامشان از مردم خواسته بود که به اعتصابات و تعطیلی مغازه‌ها ادامه دهند؛ ولی آقای شریعتمداری در اعلامیه خود از مردم خواسته بود که به اعتصابات پایان دهند!
