به گزارش اصفهان زیبا؛ در چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های کاربردی در علوم کشاورزی، مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی مکانیسم اثر آلاینده‌های هوا بر تخریب بناهای تاریخی» ارائه شد. فوزیه بیگ محمدی، پریسا امیری، ناهید محمودی مه‌پاش و مهدی احمدی کلان نویسندگان این مقاله بودند. در این مقاله آمده است که پدیده آلودگی هوا و معضلات ناشی از آن مسئله جدیدی نیست؛ اما به دلیل پیشرفت زندگی شهری و گسترش صنایع در حاشیه شهرها مشکلات ناشی از آن در قرن حاضر بیشتر شده و از میان انواع مختلف آلودگی‌ها قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا اجتناب‌ناپذیر است؛ مسئله‌ای که علاوه بر انسان‌ها، آثار تاریخی و باستانی را هم درگیر کرده و رد پای تخریب بر چهره‌شان به یادگار گذاشته است.
این موضوع می‌تواند آینده صنعت گردشگری را به مخاطره بیندازد؛ چراکه آلودگی هوا و آلاینده‌های موجود در اتمسفر با نقشی که در تولید باران اسیدی و همچنین تأمین منابع غذایی ارگانیسم‌های ساکن سطح مصالح ساختمانی دارند تخریب آثار باستانی را سبب خواهد شد. بررسی مکانیسم اثر آلاینده‌ها بر تخریب آثار باستانی می‌تواند در ارائه راه حل برای جلوگیری از تخریب بیشتر این بناها مؤثر باشد.
حفاظت از آثار تاریخی دربرابر آلاینده‌ها
به نظر می‌رسد آلاینده‌ها نه تنها به ریه انسان‌ها بلکه به ریه آثار تاریخی نیز نفوذ کرده و دیگر نایی برای نفس کشیدن برایشان نگذاشته است. به‌گونه‌ای که در مقاله Cultural heritage and its environment: an issue of interest for Environmental Science and Pollution Research اثرات آلودگی جوی بر آثار معماری و هنری، به ویژه بر آثار با اهمیت تاریخی و فرهنگی، مورد بررسی قرار گرفته و گفته می‌شود عمل حفاظت از آثار هنری بیشتر و بیشتر با توصیف فیزیک و شیمیایی مواد مورد استفاده برای کمک به درک تکامل شیمیایی گذشته آن‌ها و پیش‌بینی تکامل شیمیایی احتمالی آن‌ها در آینده مورد توجه قرار می‌گیرد.
موضوعات اصلی دیگر مربوط به بهترین ابزار برای بازگرداندن آن‌ها به حالت بکر و همچنین حفظ وضعیت فعلی آن‌هاست. بناهای تاریخی با علاقه فرهنگی و هنری زیاد اغلب در مناطقی قرار دارند که فعالیت‌های مردمی غیرقابل چشم‌پوشی است. در نتیجه، آلودگی هوا، اگزوزهای کارخانه‌های صنعتی و حمل‌ونقل عمومی عمدتا به آسیب‌های بیرونی ساختمان کمک می‌کنند. در این میان، داخلی‌ترین مناطق بناهای تاریخی و موزه‌ها نیز از اثرات آلودگی داخل ساختمان مستثنا نیستند.
سیستم‌های گرمایش، تهویه و تهویه مطبوع ممکن است به عنوان منابع قابل تشخیص آلاینده‌های گازی و ذرات معلق عمل کنند. علاوه بر این، با توجه به محبوبیت روزافزون آثار هنری و بناهای تاریخی، تأثیر فزاینده جریان بازدیدکنندگان از بناها، غارها یا موزه‌ها نیز ممکن است تأثیرگذار باشد. ولی آلودگی اتمسفر به‌عنوان یک عامل تسریع کننده قابل توجه در تخریب مصالح ساختمان‌ها عمل می‌کند. همچنین در ادامه مقاله به مواد تشکیل‌دهنده آلاینده‌ها اشاره دارد: گازهای NOx، SO2، O3، HNO3، ذرات معلق و بارندگی اسیدی، مواد شیمیایی یا فرایندهای شیمیایی مسئول این اثرات نامطلوب هستند. آلاینده‌های خطرناک با قدرت اکسیداسیون قوی (NO2، SO2، و O3) پتانسیلی برای شروع واکنش‌های زنجیره‌ای هستند و باعث ایجاد مواد اسیدی می‌شوند که می‌توانند مستقیما بر روی لایه‌های مختلف اثر بگذارند.
البته تأثیر آلودگی ناشی از آلاینده‌های هوا و همچنین نمک‌های محلول در داخل کلیساها و بناهای تاریخی به راحتی قابل پیش‌بینی نیست؛ زیرا این آلاینده‌ها ممکن است بر روی مواد مختلف رفتار متفاوتی داشته باشند: برای مثال، واکنش چوب و آجر متفاوت از سنگ و ملات به این اثر مخرب است. علاوه بر تأثیر آلودگی هوا، ارگانیک‌ها و میکروارگانیسم‌ها نیز به دلیل اثرات نامطلوب خود در حفظ آثار هنری تاریخی شناخته شده‌اند. پارامترهای فیزیکی تأثیر دما، رطوبت نسبی در تخریب احتمالی آثار هنری در محیط‌های محدود مانند موزه‌ها باید کنترل شوند؛ اما میکروارگانیسم‌های موجود در هوا نیز باید نظارت شوند.
مجله ژئوشیمی کاربردی نیز در سال 2015 تأثیر آلودگی محیطی بر آثار تاریخی هند را بررسی کرده است. با تحقیقات مختلف ثابت شده است که محوطه‌های باستانی و میراثی واقع در مناطق مختلف هند در معرض خطرات آلودگی صنعتی هستند که وجود این شواهد تاریخی را تهدید می‌کند. با افزایش وسعت کارخانه‌ها و کارگاه‌ها و مجتمع‌های مسکونی، میزان افزایش آلودگی رو به افزایش است؛ بنابراین باید اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از فرسودگی پایه‌های این ساختمان‌ها و سپس اجرای طرحی برای کاهش آسیب‌های ناشی از صنعت اجرا شود. آلودگی رنگ مرمر سفیدی که تاج محل از آن ساخته شده است، به رنگ زرد متمایل خواهد بود که ناشی از SO2 (سولفور دی‌اکسید) ساطع شده از پالایشگاه ماتوراست و در نتیجه باران اسیدی تشکیل می‌شود که بعدا با حل کردن سطح سنگ مرمر را می‌خورد.
نقوش تاریخی محو می‌شوند؟
تجربه‌نگاری‌ها و مقالات کشورهای مختلف نشان می‌دهد ایران و به‌خصوص اصفهان نیز از این پدیده مستثنا نیست. آن هم وقتی ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا در نخستین ماه زمستان ۱۴۰۲ هیچ روز پاکی (سبز) را برای شهر اصفهان ثبت نکرده‌اند که نگرانی‌ها را دو چندان می‌کند. علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس در این خصوص و در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» خاطرنشان می‌کند: در باستان‌شناسی درسی تحت‌عنوان مرمت آثار تاریخی وجود دارد و عوامل تخریب‌کننده آثار تاریخی موردبررسی قرار می‌گیرد؛ از جمله این عوامل می‌توان به آلاینده‌ها و باران‌های اسیدی اشاره کرد.
باران‌های اسیدی روی کاشی‌ها و آثار تاریخی باعث ایجاد گل‌سنگ (مثل تخت‌جمشید) و باعث رنگ‌پریدگی کاشی‌ها می‌شود. گل‌سنگ پدیده‌ای است که روی آثار سنگی به وجود می‌آید. شبیه زنگار است و گاهی تیره و سیاه به نظر می‌آید و گاهی قهوه‌ای روشن است. دو عامل مهم گل سنگ، رطوبت و آلاینده‌هاست. برای مثال در کنار تخت‌جمشید، پتروشیمی وجود دارد. پتروشیمی قبل از انقلاب ایجاد شده و به مرور زمان تأثیر مخرب خود را روی تخت‌جمشید گذاشته و گل‌سنگ‌ها رشد کرده است. آسیب رشد گل‌سنگ باعث محو شدن نقوش تاریخی می‌شود؛ بنابراین آلاینده‌ها تأثیر مستقیمی در تخریب آثار تاریخی دارد که کلان‌شهرها با آن درگیر هستند. آلاینده‌ها در اصفهان و به‌خصوص موقع باران اسیدی، کاشی‌ها را رنگ‌پریده کرده است؛ گنبدها را که ببینیم این رنگ‌پریدگی هویداست. بیشترین تأثیر آلاینده‌ها و باران‌های اسیدی روی آهک، گچ، آجر و کاشی است.
او با اشاره به بررسی آثار تاریخی به طور دائمی می‌گوید: در ایران به طور مرتب معاینه آثار را نداریم؛ در حالی که در ایتالیا و جنوب اسپانیا ابزاری مخصوص سنجش آلایندگی و تأثیر آن روی سطح یا هر متریال ساختمانی وجود دارد. ولی در ایران وقتی اتفاقی می‌افتد به فکر چاره می‌افتیم و به عنوان متخصص و براساس تجربه فنی حرف می‌زنیم؛ درحالی‌که در کشورهای پیشرفته با معاینات فنی و دستگاه‌های پیشرفته، مقدار آلاینده و تأثیر آن بر ساختمان سنجیده می‌شود یا حتی برای ترک‌های آثار، شاهد می‌گذارند تا پیشرو بودن ترک‌ها را بررسی کنند.
سید مسعود موسوی‌زاده کاشی‌پز نیز در گفت‌وگو با رسانه‌ها دراین‌خصوص گفته است: اینکه آلاینده‌ها چه تأثیراتی روی میراث معماری دارد، مبحث بسیار مهم و گسترده‌ای است که به مطالعه و پژوهش‌های بنیادی نیاز دارد و لازم است در چنین مباحثی که درباره بناهای تاریخی در مناطق مختلف مطرح می‌شود، دانشگاه‌ها ورود کنند و پایش‌ها و رصدهای لازم و مرتبط را انجام دهند. کوتاه‌ترین زمان این پایش‌ها در یک بازه زمانی ۵ تا ۱۰ سال قابل‌بررسی است و شاید مقایسه بررسی‌ها در چند دوره پنج ساله بتواند کوتاه‌ترین قضاوت را به ما ارائه کند.
ضمن اینکه در این خصوص باید از تخصص‌های مختلفی استفاده شود چون موضوعی میان‌رشته‌ای است؛ بنابراین هر اظهارنظری که درباره تأثیر وضعیت آلودگی هوا در مورد میراث معماری انجام می‌شود اگر مبتنی به رصدها و پایش‌های دوره‌ای نباشد علمی نخواهد بود؛ مگر اینکه بر اساس کلیت‌ها و دسته‌بندی‌ها و تجربه‌های قبلی ارائه شده باشد که البته در ایران حتی در همین اندازه نیز مطالعه بسیار اندکی صورت گرفته است. درمجموع، اگر مطالعه‌ای درباره تأثیرپذیری یک بنای تاریخی از انواع آلاینده‌ها انجام شود؛ اما هریک از این پنج عامل یعنی «شناسایی انواع آلاینده‌ها»، «ویژگی سطوح در معرض تأثیر»، «کمیت آلایندگی»، «نقشه مناطق مختلف برحسب آلودگی» و همچنین «نحوه قرارگیری اثر در محل» در نظر گرفته نشود، آن مطالعه ارزش علمی نخواهد داشت.
این پژوهشگر معماری سنتی اضافه کرد: علاوه بر مواردی که گفته شد، باید تأکید کرد که تأثیر چنین عوامل آلاینده در برابر عوامل انسانی بسیار کمتر است. ظرفیت افرادی که در هر دوره از بنا بازدید می‌کنند و عملکردهایی که اطراف یک بنا شکل می‌گیرند، ازجمله چنین مواردی است که آلایندگی را تشدید می‌کند. به‌عنوان نمونه بدنه مدرسه چهارباغ در چهارباغ عباسی شدیدا در معرض خطر رسوب لایه چربی روی سطوح قرار دارد؛ چراکه ساعت‌های زیادی در شبانه‌روز در این خیابان فست‌فود تهیه می‌شود و چربی‌ها در هوا منتشر می‌شود و به‌مرورزمان لایه‌ای از غشای چربی و دوده روی کاشی‌های مدرسه چهارباغ نشست خواهد کرد؛ بنابراین نوع عملکردهای اطراف هر بنا می‌تواند مؤثر باشد. ولی باوجود همه موارد ذکرشده تأثیرات مخرب حاصل از عوامل انسانی به‌مراتب بیشتر از عوامل آلاینده است؛ هرچند در بیشتر مطالعات تولید آلاینده‌ها را از انواع آسیب‌های انسانی غیرمستقیم به شمار می‌آورند.
با این تفاصیل، آثار تاریخی اصفهان ضمن پایش دائمی برای عدم نفوذ ترک ناشی از فرونشست زمین باید از نظر تأثیر آلاینده‌ها نیز مورد بررسی و کاوش قرار بگیرند که این کار مستلزم توجه مسئولان میراث فرهنگی، اساتید دانشگاه و پژوهشگران است تا بتوانند اثرات این آلاینده‌ها را بر آثار تاریخی به حداقل برسانند. ضمن آنکه مسئولان شهری باید دنبال چاره‌ای برای کاهش آلاینده‌های شهر اصفهان باشند.
