مدرن اما به رنگ اصفهان

به گزارش اصفهان زیبا؛ چهارپنج‌ساله بودم که دست‌های کوچکم را میان دست‌های بابا و مامان گره می‌کردم، ساک سفر را برمی‌داشتیم و می‌رفتیم ترمینال. توی دنیای کودکی نمی‌دانستم ترمینال یعنی چه؛ اما می‌دانستم ترمینال، وسیله بازی دارد؛ وسیله‌ای شبیه هلیکوپتر که چند دقیقه کوتاه، تکان می‌خورد و آهنگ کودکانه پخش می‌کرد و من هر بار به عشقش، دوست داشتم بروم ترمینال. گاهی به درخت‌های کوچک و بزرگ توی پاسیو خیره می‌شدم و میانشان پرواز گنجشک‌های کوچک را می‌دیدم.

خاطرات کودکی‌ام از ترمینال کاوه به‌قدری برایم شیرین است که دوست دارم برگردم به دوران کودکی و توی دستگاه بازی، فارغ از هیاهوی دنیا، بازی کنم. فضا و معماری ترمینال یا پایانه مسافربری می‌تواند برای مسافران خاطرات مختلفی را بیافریند؛ خاطراتی که حتی تا پایان عمر آن را به یاد می‌آورند.

امروزه وقتی سخن از معماری به میان می‌آید، معمولا ذهن اغلب ما درگیر کاربری‌های مسکونی و نهایتا تجاری می‌شود؛ اما حقیقت این است که بسیاری از فضاهای شهری می‌توانند با طراحی حساب‌شده و منحصربه‌فرد، نمونه‌ای موفق از تعامل معماری با شهر باشند. در اصفهان، نمونه‌هایی معدود اما برجسته از این فضاها وجود دارد که در صفحه «میراث اصفهان» هربار به یکی از آن‌ها می‌پردازیم.

اواخر سال ۱۳۶۷ با توجه به سیاست‌های اجرای پایانه‌ها و به‌منظور سامان‌دهی پایانه‌ها و گاراژهای سطح شهر اصفهان، پایانه کاوه و سپس پایانه‌های صفه، جی، صمدیه و زاینده‌رود در حواشی شهر اصفهان احداث شد.

پایانه کاوه مساحتی نزدیک به 100هزار مترمربع دارد که امکانات مختلفی چون هتل، حمام، گاراژ تعمیرات، پمپ گازوئیل …است. به نظر می‌رسد ترمینال کاوه از نظم خوبی برخوردار باشد. تابلوهای راهنما، به‌خوبی افراد را به قسمت‌های مختلف هدایت می‌کنند و وجود آرایشگاه، اتاق مادر و کودک و… نشان‌دهنده پیشرفت این پایانه است.

از طرفی در قسمت‌های مختلف سالن، پاسیوهایی همراه آب‌نما و گل‌ها و گیاهان مختلفی (که اسم برخی از گیاهان نیز زده‌شده) به چشم می‌خورد که تا حدی از خستگی سفر مسافران کم می‌کند و فضای مطلوبی را در محیط سالن به وجود می‌آورد.

از سوی دیگر، در بیشتر پایانه‌ها چینش پشت‌سرهم و خطی صندلی استراحت دیده می‌شود؛ ولی در سالن پایانه، دورتادور ستون‌ها، صندلی‌ها به صورت مدور چیده شده که یادآور دوستی و محبت میان افراد است. حتی در بیرون از سالن و در محل اتوبوس‌ها صندلی‌های چوبی برای مسافران، به‌اندازه کافی درنظر گرفته شده تا خستگی آن‌ها را به حداقل برساند. فضای سبز بیرونی در محل انتظار اتوبوس‌ها نیز بار روانی سفر و خستگی سفر را می‌کاهد.

فرم خطی یا شعاعی؟

پژوهشگران می‌گویند معماری پایانه مسافربری باید به‌گونه‌ای باشد که مسافران کمترین اتلاف وقت را داشته باشند.

سیدهادی امامی، معمار و پژوهشگر، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» و درخصوص معماری پایانه مسافربری کاوه می‌گوید: «مکان‌یابی ترمینال باید در مبادی ورودی اصلی شهر باشد؛ از طرفی در نظام شبکه حمل‌ونقل شهری، باید دسترسی افراد داخل شهر به ترمینال، راحت باشد.

فرم‌های مختلفی برای معماری ترمینال‌ها وجود دارد؛ مثلا ترمینال جنوب، فرم شعاعی دارد، اتوبوس‌ها در شعاع ترمینال پارک می‌کنند و تعاونی‌ها داخل قطاع شعاع‌ها جایابی شده‌اند و افراد حرکت حلقوی انجام می‌دهند و سوار اتوبوس می‌شوند؛ ولی ترمینال کاوه فرم خطی دارد که به نظرمی‌رسد فرم خطی بهتر است.

فرم خطی بیشتر جواب می‌دهد تا شعاعی؛ چون حرکت جاده خطی است؛ همان‌طور که اقامتگاه‌های بین جاده‌ای در امتداد جاده شکل می‌گیرند که آن‌ها هم فرمشان خطی است. ترمینال هم به لحاظ فرمی بهتر است فرم خطی را حفظ کند. فرم خطی، خوانایی بیشتری نسبت به سایر فرم‌ها دارد و از اتلاف وقت مسافران جلوگیری می‌کند.

او در ادامه درخصوص پایانه مسافربری کاوه توضیح می‌دهد: ترمینال کاوه در یکی از مبادی اصلی در شهر اصفهان شکل گرفته که فرم خطی و عقب‌نشینی خوبی برای پارکینگ موقت و تخلیه بار مسافران دارد.

این معمار و پژوهشگر می‌افزاید: با ورود به ترمینال در فرم خطی با چرخش نگاه چپ و راست، می‌توانید کل مسیر تعاونی‌ها را با یک نگاه بخوانید. پشت هر تعاونی لاینی قرار گرفته برای سوارشدن مسافران که ادامه همین لاین منجر به دسترسی به سرویس بهداشتی و مسجد است. ترمینال نقطه تجمع متمرکزی ندارد. یکی از آفت‌های برخی ترمینال‌ها این است که برای دسترسی به سرویس بهداشتی باید به ساختمان جداگانه رفت. از طرفی برای اتوبوس‌ها نیز مکانی مجزا در نظر گرفته‌شده تا بتوانند استراحت کنند.

معماری با هویت

امامی با اشاره به اینکه توزیع فضاهای داخل ترمینال به‌خوبی در نظر گرفته شده، تصریح می‌کند: مثلا تعداد مغازه‌ها به‌اندازه و در فرم خطی توزیع شده است که سالن انتظار مسافران، تلفن عمومی، دسترسی به شارژر تلفن همراه، توزیع مناسب سرویس بهداشتی، حمام و هتل ازجمله این موارد است.

به گفته او، معماری این پایانه ترکیب بتن و آجر است که ازنظر مدرن‌بودن و اصفهانی‌بودن مناسب است. سقف‌ها به‌وسیله نورگیر جدا شده و معماری سبکی دارد. استفاده از برخی موتیف‌ها در مسجد و بنا به معماری پایانه مسافربری کاوه، رنگ و بوی فرهنگی و هویت داده است؛ اما در توسعه شهری فعلی، بار ترافیکی ایجاد شده و اگر معمار و سرمایه‌گذاران ترافیک امروز را می‌دیدند، شاید عقب‌نشینی بیشتری برای پارکینگ در نظر می‌گرفتند.

این معمار و پژوهشگر درخصوص سکوت نسبی حاکم بر فضای سالن این ترمینال می‌گوید: همین‌که چندسکانس اتوبوس‌ها را عقب می‌بریم، پس از بارانداز و پارکینگ، لاین سالن وجود دارد و تعاونی‌ها و سکانس چهارم، محل سوارشدن اتوبوس‌هاست، فاصله از بدنه شهر فیلتری برای سروصدا ایجاد می‌کند.

از طرفی، افراد زیادی به‌خصوص دانشجوها ممکن است زمان زیادی را در ترمینال منتظر بمانند و مکان‌هایی برای گذران وقت می‌تواند به آن‌ها کمک کند؛ مکان‌هایی مثل کافه، رستوران، کتاب‌فروشی و…؛ برای مثال ترمینال مشهد فضای بازی ایجاد کرده و مورداستقبال هم قرار گرفته است. هرچقدر ترمینال بتواند فضای فراغت و درگیرشدن با مخاطب را ایجاد کند حس تعلق و خاطره‌انگیزی برای مخاطب بیشتر می‌شود.

ترمینال یا موزه؟

این معمار و پژوهشگر در پاسخ به این سؤال که ترمینال کاوه ممکن است روزی به موزه تبدیل شود، بیان می‌کند: وقتی فضایی برای یک کاربری تعریف می‌شود و بر اساس برنامه آن کاربری طراحی می‌شود، در صورت تبدیل آن فضا به فضایی دیگر، باید عناصری حذف و عناصری اضافه شوند تا متناسب با نیازها و برنامه فیزیکی جدید بازآفرینی شوند؛ نیازهایی که باید بعد از بررسی، برنامه فیزیکی، ایده مناسب مطرح و طراحی شود.

همان‌طور که کارخانه ریسباف برای موزه افتتاح شد. این کارخانه کارخانه صنعتی بوده؛ ولی امروزه قرار است به موزه تبدیل شود. با این تفاصیل، پایانه‌های مسافری یکی از مراکز حمل‌ونقل مسافران است که باید در جهت رفاه و حال خوب آن‌ها تلاش شود.او تأکید می‌کند: معماری خوب، معماری  است که ابعاد فردی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی را در نظر بگیرد که می‌تواند در ایجاد این حال خوب مؤثر باشد؛ ضمن آنکه معماری خوب می‌تواند تا سالیان سال بماند و برای آیندگان خاطره بیافریند.