به گزارش اصفهان زیبا؛ چهارباغ عباسی یکی از خیابان‌ها و مناطق شهر اصفهان است که به مدت بیش از چهار قرن نقش محوری در ساختار و اعتبار و شهرت این شهر داشته است.
هر چند چهارباغ در سال‌های متمادی از لحاظ ظاهری بارها و بارها دچار تحولات ظاهری شده، همواره یکی از شاخص‌ترین مناطق گردشگری شهر اصفهان بوده است.
در حدود 426 سال قبل به فرمان شاه‌عباس اول، خیابانی طویل و عریض و مشجر از منطقه سلطنتی دولت‌خانه صفوی تا دامنه کوه صفه به‌عنوان گردشگاه ساخته شد.
خیابان چهارباغ عباسی، گذری عریض با چهار ردیف درخت با جوی‌ها و حوض‌های زیبا، از محل کاخ جهان‌نما واقع در دروازه‌دولت امروزی آغاز و بـه سـی‌وسـه‌پل ختم می‌شده است.
در اطراف این تفرجگاه چندین باغ و عمارت زیبا بنا شده بود. باغ مثمن، باغ تخت، باغ تکیه، باغ شاهی، باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ طاووس‌خانه، باغ شیرخانه و قفس‌خانه از باغ‌های حاشیه این گردشگاه بود.
پیترودولاواله، سیاح معروف ایتالیایی که در دوره شاه‌عباس به اصفهان سفر کرد، مشاهده‌های خود از اولین سال‌های ساخت چهارباغ را که هنوز محلی خارج از شهر به‌شمار می‌رفته، این‌گونه شرح داده است:
محل تماشایی دیگر اصفهان، خیابانی است که فعلا در خارج از شهر قرار دارد؛ ولی وقتی محله‌های جدید، همان‌طور که بدان اشاره شد، به یکدیگر ملحق شوند، کاملا در وسط قرار خواهد گرفت… در شروع این خیابان، از سمت شهر اصفهان، خانه کوچک چهارگوشی قرارگرفته که ایوان‌ها و پنجره‌های زیادی دارد و با تصاویر و نقش و نگارهای جالبی تزیین شده است. از بالای این خانه، تمام خیابان را به‌خوبی می‌توان دید و غرض از ساختمان آن نیز همین بوده است و قصر شاه را نیز دالانی به آن متصل می‌کند. در کنار خیابان، دیوارهای یکسان و منظمی وجود دارد که در داخل آن‌ها باغ‌های سلطنتی واقع‌شده و ورود به آن‌ها برای تفرج مردم آزاد است و با انعام مختصری به باغبان می‌توان تا حد دلخواه از میوه‌های آن بهره گرفت. مدخل این باغ‌ها، با نظم و ترتیب خاصی در مقابل یکدیگر قرارگرفته‌اند و بالای هریک از درب‌ها، عمارت کوچک، ولی زیبایی ساخته‌شده که می‌توان ضمن گردش و تفنن، وارد آن‌ها شد و ممکن است اشخاص غذای خود را نیز در آن صرف کنند.
وی افزود: تعداد این عمارات آن‌قدر زیاد است و قرینه‌سازی و تناسب به‌اندازه‌ای در آن‌ها رعایت شده که واقعا زیباتر از آن نمی‌توان تصور کرد؛ به‌علاوه در داخل باغ‌ها و بیرون از آن‌ها در خیابان، صفوف طولانی و منظم درختان انبوهی قرارگرفته که تناسب و نظم آن‌ها فوق‌العاده است و نیز با فاصله‌های چند و غالبا در مقابل خانه‌های زیبا، حوض‌های بزرگی به اشکال مختلف در وسط خیابان قرار گرفته که مملو از آب است و هر یک از آن‌ها تا کنار معبر عریضی که برای عبور مردم پیاده و سواره ساخته‌شده، گسترش یافته است. نهر بزرگی که در بستر سنگی جاری است و تمام طول خیابان را از وسط آن می‌پیماید، این حوض‌ها را پر آب می‌کند و در بعضی دیگر به‌صورت آبشارهای کوچکی سرازیر می‌شود. کف پیاده‌روها سنگ‌فرش و برای عبور انسان و اسب بسیار مناسب است؛ لکن این‌طرف و آن‌طرف خیابان دو نقطه‌ای که خاک خوبی دارد، جا گذاشته و گل‌های رنگارنگ نشانده‌اند. یقینا این گل‌ها در موسم خود از عطر و منظره زیبای خویش دل و مشام جان را محظوظ و سرشار می‌کنند.
از نکته‌های جالب توجه، اشاره دولاواله بـه قـصـر جـهان‌نما در ابتدای چهارباغ بوده که متصل به حرم‌سرا بوده است و طبق بسیاری از گزارش‌های تاریخی کاربری این قصر سه‌طبقه، محلی برای تماشای گردشگاه چهارباغ توسط زنان حرم‌سرا به حساب می‌آمده است.
درختان بسیار و سایه دل‌انگیز، آب جاری و گل‌های رنگارنگ همواره از عناصر اصلی ساختار چهارباغ بوده‌اند. شاردن، تاجر و سیاح فرانسوی به‌خوبی فضای این گردشگاه را توصیف کرده است: «گردش عصرها در مدت نه ماه از سال در این خیابان بسیار دلپسند و فرح‌انگیز است؛ زیرا در این مدت خیابان و باغچه‌ها را آب می‌پاشند و اطراف حوض‌ها غرق گل است. روی سکوهای کوتاه سر در عمارات را مفروش کرده، روی آن قلیان می‌کشند و بعضی از مردم محترم بـا اسب رفت‌وآمد می‌کنند… شاه‌عباس تا اندازه‌ای علاقه به ساختن این خیابان‌ها داشت که نمی‌خواست بدون حضور او حتی یک درخت غرس شود. یقین دارند که شاه‌عباس در زیر هر درختی یک سکه طلای هشت‌فرانکی و یک سکه نقره هجده شاهی که به نام او مسکوک بوده، نهاده است. اشراف و اعاظم مشهور و معروف دولت‌خانه نیز به خرج خود باغ‌ها و عمارات مهمی که شرح آن‌ها داده شد، بنا کرده‌اند. الله وردیخان سپهسالار ارتش این فاتح عظیم که هم دوست بزرگوار و هم سوگلی او بود، وظیفه خود را با ساختن پلی که یک قطعه بسیار زیبا و نفیس معماری است، ادا کرد.»
به مدت بیش از یک قرن آوازه چهارباغ یکی از معتبرترین و زیباترین خیابان‌های جهان به کشورهای دوردســت رسید و پادشاهان بعدی صفوی نیز در توسعه و ساخت بناهایی در چهـارباغ کوشیدند.
در اواخر دوره صفوی مجموعه مسجد و مدرسه و بازار و کاروان‌سرای سلطانی همچون نگینی در چهارباغ می‌درخشید. محله‌ها گسترده و به هم پیوسته شده و چهارباغ نقطه اتصال محله‌های بزرگ و زیبای عباس‌آباد، میدان نقش‌جهان و دولت‌خانه صفوی شده بود.
با حمله افغان‌ها به اصفهان چهارباغ هم از گزند مصون نماند. جوی‌های آب دچار شکستگی شد، دیگر خبری از طاووس‌ها و مرغ‌های رنگارنگ در باغ طاووس‌خانه و شیرها و حیوانات دیدنی در باغ شیرخانه و قفس‌خانه نبود.
این دگرگونی تا سالیان سال شهر اصفهان و چهارباغ را تحت‌الشعاع قرار داد. با تمام آسیب‌ها چهارباغ تا زمان حکومت قاجارها تقریبا هویت تفرجگاهی خود را حفظ کرد و هنوز موردتمجید جهانیان بود.
چهارباغ در دوره ظل‌السلطان
در دوران حکومت ظل‌السلطان در اصفهان، چهارباغ ابتدا مورد آبادانی قرار گرفت و او دستور کاشت درختان جدیدی را صادر کرد؛ اما مدتی بعد به ناگاه این رویه متوقف و چهارباغ طرف بی‌توجهی واقع شد و طمع ظل‌السلطان بـاعـث شد بیشتر درختان کهن صفوی بریده شود و به فروش برسد. به‌علاوه، ظل‌السلطان اقدام به تخریب قصر جهان‌نما، باغ‌های صفوی و عمارت‌ها و سردرهای زیبای چهارباغ کرد. باغ بلبل محصور و مورد تصاحب خواهر ظل‌السلطان، بانوی عظمی قرار گفت و کاخ هشت‌بهشت محل زندگی او مورد دست‌درازی بسیار واقع شد.
هنری رنه دالمانی که در دوره قاجار به ایران آمد، آثار ویرانگری ظل‌السلطان را این‌گونه شرح داده است: «… متأسفانه ظل‌السلطان از این خیابان خوش‌منظر و فرح‌آور هم مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته است. جداول سنگی را پرکرده و سنگ‌های حواشی آن‌ها را فروخته و نقاشی‌های طاق‌نماها و دیوارها را هم محو کرده است. از همه بدتر آنکه این شاهزاده منهدم‌کننده، خسارات جبران‌ناپذیری به این خیابان وارد ساخت؛ یعنی درختان چنار سیصدساله را که موجب ابهت و شکوه این خیابان قدیمی بود و بر زمین آن سایه می‌انداخت، همه را از ریشه درآورد و به بهای نازلی فروخت؛ به‌طوری‌که نقل می‌کردند چند ماه قبل از ورود ما به این شهر، شاهزاده تمام این درختان را بریده و هر یک را به مبلغ ناچیزی یعنی 20 تومان فروخته است. وقتی انسان به این فکر بیفتد که با چه زحمات و با چه توجه‌هایی در مدت چندین قرن به پرورش چنین درختانی موفق شده‌اند تا خیابان عریض و طویل این شهر را که محل عبورومرور ساکنان و سیاحان خارجی بوده است، آرایش شایسته‌ای دهند، آن‌وقت به اهمیت این انهدام و خرابی‌های جبران‌ناپذیر که بــه‌واسطه طمع بی‌پایان ظل السلطان، حاکم اصفهان بــه عمل آمده است، پی خواهد برد.»
چهارباغ در عصر جدید
با آغاز عصر مدرنیته و تغییر و تحولات شهری، چهارباغ نیز دچار تحول و تجدد شد و مظاهر تمدن به این گردشگاه صفوی هم رسید. در سرتاسر چهارباغ درختان جدید کاشته شد، سطح خیابان و سنگ‌فرش‌ها و جوی‌های قدیم خاک‌ریزی و آسفالت شد و به‌جای باغ‌های صفوی مخروبه، مراکز اداری و تجاری و تفریحی در آن بنا شد.
در این سال‌ها چهارباغ رنگ‌و‌روی مدرن به خود گرفت و به‌نوعی حال و هوای خیابان لاله‌زار تهران یا شانزه‌لیزه پـاریـس را داشت. سینماها و تماشاخانه‌ها، هتل‌ها و مهمان‌خانه‌ها بــه سبک غربی، کافه‌ها، خیاطی‌ها و کتاب‌فروشی‌ها سهـم عـمـده‌ای در شـکل‌گـیـری چهارباغ دوره پهلوی اول داشتند.
کافــه‌قنادی‌های پولونیا، پارک واطلس، سانـدویــچ اسدالله خان، سینما مایاک، ایران، همایون، نقش جهان، سعدی، مولن‌روژ، خورشید، آسیا، تماشاخانه سپاهان و تماشاخانه اصفهان، هتل امریک (جهان) و… برخی از این اماکن تفریحی جدیدالتاسیس چهارباغ بودند؛ خیابان چهارباغ پایین در امتداد چهارباغ عباسی، میدان مجسمه (انقلاب) و ساختمان شهرداری نیز در همین دوران ساخته شدند.
تعدادی از قدیمی‌ترین پاساژهای اصفهان مانند پاساژ ایفل، تخت‌جمشید و هجرت در سال‌های بعد ساخته شدند که هنوز هم تابلوهای قدیمی خیاطی‌ها و دوزندگی‌های آن بر سـردر مغازه‌های آن خودنمایی می‌کند. به‌این‌ترتیب چهارباغ که در زیر سایه درختان و در رفت‌وآمد اتومبیل‌ها به شکلی مدرن درآمده بود، هنوز یکی از مراکز اصلی تفریحی مردم شهر اصفهان و مسافران محسوب می‌شد.
چهارباغ بعد از انقلاب
تا دهه شصت خیابان چهارباغ تقریبا به همین سبک بود و تغییرات کلی آن‌چنانی نداشت؛ اما در این سال‌ها، خیابان فتحیه که یکی از خیابان‌های جدید فرعی چهارباغ بود و در سال‌های ابتدایی دوره پهلوی شکل گرفت و یکی از مراکز تجاری و تفریحی بود، ضمیمه پارک هشت‌بهشت شد.
در سال‌های بعد، به‌خصوص دهه 80 چهارباغ شاهد تغییرات بیشتری بود. پروژه‌های ساخت بدنه شرقی خیابان چهارباغ و خط یک مترو اصفهان باعث تغییرات ظاهری بسیاری در چهارباغ شد. پروژه بدنه شرقی با تخریب مغازه‌ها و ساختمان‌های قدیمی به‌صورت پاساژی سرتاسری در کنار پارک هشت‌بهشت ایجاد شد که هنوز هم از رونق موردانتظار برخوردار نیست؛ در حین ساخت مترو اصفهان نیز، قطع درختان وسط چهارباغ تا مدت‌ها منظره‌ای ناراحت‌کننده برای اهالی و شهروندان ایجاد کرده بود که بعدتر درخت‌هایی به‌جای آن‌ها کاشته شد.
در دهه نود، انجام پروژه پیاده‌راه‌سازی چهارباغ یکی از نقاط عطف این منطقه بود. دستیابی و حفظ آثار کاخ جهان‌نما، سنگ‌فرش سرتاسری و بازسازی جوی‌ها و حوض‌های صفوی و جلوگیری از تردد خودروها؛ برخی از دستاوردهای این پروژه برای نزدیک‌ترشدن این تفرجگاه به ماهیت اصلی خود بود.
خوشبختانه در سال‌های اخیر تلاش عمومی و دولتی برای حفظ هویت و ماهیت چهارباغ بیشتر شده است. بسیاری از مغازه‌های دو اشکوبه‌ای مربوط به دوران پهلوی که متروکه و رو به تخریب بود، بازسازی و تبدیل به کافه‌های رنگارنگ شده است.
ساختمان هتل جهان (اولین هتل اصفهان) که زمانی انجمن تئاتر اصفهان در آن دایر بود و نمایش‌های مهمی در سالن آن روی صحنه می‌رفت و افراد سرشناسی همچون صادق هدایت، عارف قزوینی و پروفسور آرتور اپهام پوپ در آن اقامت داشتند، سال‌ها متروک و در شرف انهدام بود که خوشبختانه مدتی است در دسـت مـرمـت و بـازسـازی است.
به این‌گونه چهارباغ اصفهان در پس فرازونشیب دوران، امروز همچون موزه ای است که یادگارهای بسیاری از چهار قرن گذشته تاکنون را در خود جای داده است؛ پارک هشت‌بهشت (باغ بلبل و باغ خرگاه صفوی)، گنبد فیروزه‌ای مدرسه و بازارچه و کاروان‌سرای سلطانی، درختان سربه‌فلک‌کشیده و حوض‌ها و جوی آب روان، سینماها و هتل‌های قدیمی و مراکز تجاری و… هر یک ردپایی به‌جامانده از دوران مختلف تاریخی هستند که از چهارباغ اصفهان گذر کرده‌اند.
