به گزارش اصفهان زیبا؛ فرش ایرانی به‌عنوان یکی از نمادهای برجسته هنر و فرهنگ ایران، همواره نقش ویژه‌ای در تاریخ و هویت ما داشته است. این هنر ظریف و پیچیده، با طرح‌ها و نقوش منحصربه‌فرد خود، قرن‌هاست که نمایانگر ذوق و سلیقه هنرمندان ایرانی بوده و درعین‌حال، سفیری برای معرفی فرهنگ غنی ایران به جهان محسوب می‌شود. فرش ایرانی نه‌تنها محصولی هنری است؛ بلکه بخشی از زندگی و هویت مردم ایران است که در هر گره و نقشه آن، داستانی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین نهفته است.
در آثار سینماگران ایرانی نیز کم‌وبیش به این گنجینه هنری توجه شده است. با وجود اینکه اشخاص مختلفی ازجمله محمدرضا اعلامی و مریم شهریار تا همایون اسعدیان و تهمینه میلانی در سینمای داستانی به فرش پرداخته‌اند؛ اما اکثر آثار ساخته‌شده در این زمینه در قالب فیلم مستند بوده‌اند. این مستندها نه‌تنها به‌عنوان اسناد تاریخی و فرهنگی ارزشمند، بلکه به‌عنوان آثار هنری قابل‌توجه، نقش مهمی در حفظ و معرفی این میراث گران‌بها ایفا کرده‌اند.
به مناسبت یکشنبه، بیستم خردادماه که به‌عنوان روز ملی فرش نام‌گذاری شده، با نگاهی به جایگاه و اهمیت فرش در سینمای مستند و داستانی ایران، به بررسی چگونگی بازتاب این هنر در قاب دوربین مستندسازان و سینماگران می‌پردازیم.
فیلم سینمـایــی «فرش ایـرانــی» بــه تهیه‌کنندگی رضا میرکریمی و به سفارش مرکز ملی فرش ایران، محصول سال 1385 است. این اثر، شامل پانزده فیلم کوتاه، در قالب‌های گوناگون مستند، داستانی و حتی انیمیشن است که هرکدام توسط یکی از کارگردانان مطرح سینما ساخته شده. این فیلم به‌عنوان اثر برگزیده از نگاه ملی، در بیست‌وپنجمین جشنواره فیلم فجر نیز انتخاب شد.
کارگردانان مشارکت‌کننده در ساخت این فیلم، هرکدام آزادانه و از منظری متفاوت، مواجهه خود را با فـرش به تصویر می‌کشند. فیلم با اثر بهروز افخمی به نام «فرش عشایری» و یادداشت اولیه او آغاز می‌شود. فرش ایرانی، جهانی ظریف و سراسر تخیل، تکرار درخت و نهر و شکوفه، جهانی آرمانی برگرفته از روح ایرانی است. افخمی در قالب مستند، سعی داشته تا به بررسی جایگاه فرش در میان عشایر استان فارس بپردازد. در همین جهت نیز غلامرضا ذوالانواری را به‌عنوان پدر گبه جهان، که یک نوع فرش خاص عشایری است، معرفی می‌کند.
در کنار پرداختن به این مسئله که زندگی عشایری با فرش‌بافی عجین شده و از جهات مختلفی به آن پیوند خورده، نگاهی شاعرانه‌ای هم در فیلم دیده می‌شود. در کل می‌توان گفت اثر افخمی با وجود سادگی، به وجوه مختلف فرهنگی و اجتماعی هنر فرش‌بافی در جوامع عشایری اشاره می‌کند که از اهمیت فراوانی برخوردار است.
نقش سه‌بعدی سردر مسجد جامع عباسی؛ شاهکاری بی‌نظیر در زمینه فرش‌بافی
رخشان بنی‌اعتماد در بخــش دوم به سراغ سوژه‌ای از شهر اصفهان می‌رود. مستند «فرش سه‌بعدی» درباره یکی از شاهکارهای بی‌نظیر در زمینه فرش‌بافی است؛ فرشی سه‌بعدی با نقش سردر مسجد جامع عباسی. در این مستند گزارشی، کارگردان با وجود ادعای دروغین یک فرد، به جست‌وجوی طراح و بافنده اصلی این فرش می‌پردازد و او را می‌یابد.
رضا عمرانی که بیش از پنج سال صرف بافت این فرش خارق‌العاده کرده است، از مشکلات خود در این مسیر می‌گوید. در آخر نیز فرش نمایش داده می‌شود. علاوه بر به‌تصویرکشیدن زیبایی و شکوه این فرش در قاب دوربین، ظرفیت این هنر تاریخی نزد هنرمندان ایرانی و به‌خصوص اصفهانی برای مخاطب یادآوری می‌شود. هنری که در تلاطم وضعیت اقتصادی فعلی، به‌شدت روبه‌افول بوده و نیازمند حمایت و توجه مسئولان فرهنگی کشور است.
مستند «قالی سخنگو» اثر بهرام بیضایی، دیگر اثر مستند این مجموعه است که با شکلی متفاوت به تبلور ادبیات کهن شاهنامه در هنر فرش ایران می‌پردازد.
می‌توان ادعا داشت که یکی از آثار مستند بسیار مهم و زیبای این مجموعه، فیلم «فرش زمین» اثر کمال تبریزی، کارگردان نام‌آشنای سینماست. تبریزی در این مستند به‌صورت نمادین، اجزای هنر فرش‌بافی و نقوش گوناگون فرش‌های ایرانی را با طبیعت مقایسه می‌کند و تلاش دارد پیوند فرش و طبیعت را به تصویر بکشد. این فیلم توانسته چه ازنظر هنری و چه از منظر بررسی نمادین مراحل مختلف بافت فرش، مانند رنگ رزی، گره‌زنی و حتی شور و ارتباط آن‌ها با طبیعت، به‌خوبی هدف خود را محقق سازد.
فیلم‌های «فرش، اسب، ترکمن» اثر خسرو سینایی، «فرش و زندگی» ساخته بهمن فرمان‌آرا و «کجاست جای رسیدن؟» به کارگردانی عباس کیارستمی نیز از آثار مستند مجموعه فرش ایرانی هستند. وجه اشتراک هر سه فیلم، دیدگاه شاعرانه کارگردان است که فضای غالب اثر را شکل می‌دهد.
مستند «فرش و زندگی» همان‌طور که از عنوانش پیداست، روایتی است از نقش فرش در زندگی ایرانیان. این فیلم، بدون پیچیدگی خاصی و در عین سادگی و در چند دقیقه، وقایع یک عمر را به روی فرش در زندگی ایرانی‌ها روایت می‌کند و می‌توان گفت فرمان‌آرا سعی دارد به هویتی که فرش در فرهنگ ایرانی ایجاد کرده است بپردازد.
کیارستمی عنوان مستند خود را از شعر سهراب سپهری اقتباس کرده است؛ «کجاست جای رسیدن و پهن‌کردن یک فرش؟» این اثر با تمرکز بر نقوش زیبا و منحصربه‌فرد یک فرش که زیر سایه تک‌درختی پهن‌شده، به نمایش تدریجی بخش‌های مختلف آن می‌پردازد. گفتارمتن فیلم که اشعاری از سعدی و هاتف اصفهانی هستند و بخش‌هایی از این اشعار به روی فرش نقش بسته‌اند، کامل‌کننده فضای شاعرانه فیلم است.
فرش؛ نماد یکپارچگی فرهنگ اصیل ایرانی
سایر آثار مجموعه فرش ایرانی در قالب‌های داستانی و انیمیشن هستند که آن‌ها نیز از اهمیت زیادی برخوردارند. فیلم‌های «دست‌آفرینی هدیه به دوست» از مجید مجیدی یا «خاطره، خاطره…» از رضا میرکریمی، «تاروپود» ساخته سیف‌الله داد، «فرمایش آقا سیدرضا» اثر مجتبی راعی و «کپی برابر اصل نیست» به کارگردانی محمدرضا هنرمند، آثار تأمل‌برنگیزی هستند که ابعاد گوناگون فرهنگی، اجتماعی و هنری رابطه ایرانیان و فرش را به تصویر می‌کشند. این فیلم‌ها در برخی موارد نیز از طریق روایت‌های متفاوتی، مواجهه شخصی کارگردان با فرش را بررسی می‌کنند.
درمجموع بر هیچ‌کس پنهان نیست که مجموعه «فرش ایرانی» یکی از آثار مهم سینمای ایران به‌شمار می‌رود؛ چراکه نشان‌دهنده یکی از نمادهای یکپارچگی فرهنگ اصیل ایرانی در پرتو کثرت قومیت‌های این سرزمین است. چند فیلم مستند دیگر نیز درباره فرش با آغاز دهه نود شمسی، به سفارش مرکز ملی فرش ایران یا موزه ملی فرش تولید شده‌اند؛ برای مثال برخی از این آثار به‌مرور تاریخچه و سبک‌های مختلف فرش‌بافی در شهرهای گوناگون قم، بیجار یا اصفهان پرداخته‌اند.
از آثار مهم دیگری که به مقوله فرش پرداخته‌اند، می‌توان به مستند «زیبا بافته اسرار»، محصول مشترک ایران و روسیه اشاره کرد که درباره کهن‌ترین فرش دنیا به نام پازیریک ساخته شده است. مستند «سوزنگرد» به کارگردانی معصومه نورمحمدی نیز یکی از آثار متفاوت است که درباره فرش ساخته شده. این فیلم درباره فرش منحصربه‌فردی از دوره صفوی است که به کشور ژاپن راه پیدا می‌کند و در مراسمی هزارساله به نام کیون ماتسوری هرساله به‌عنوان نماد زیبایی و قدرت به نمایش گذاشته می‌شود. این مستند، کاوشی است برای شناخت بهتر این فرش که به‌اشتباه عده‌ای آن را فرش لهستانی خوانده‌اند.
در سال گذشته نیز آبتین شمیلی با فیلم مستند «راز عیسی» در هفدهمین دوره جشنواره سینماحقیقت حضور یافت و ما منتظر اکران این مستند با محوریت یک هنرمند اصفهانی هستیم. این فیلم روایتگر زندگی استاد عیسی بهادری، از هنرمندان نقاش و طراح فرش، است که در دهه‌های گذشته در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان فعالیت می‌کرده.
فرش ایرانی، با تمامی ظرافت‌ها و داستان‌های نهفته در گره‌ها و نقوشش، همواره نمایانگر تاریخ، فرهنگ و هویت مردمان این سرزمین بوده است.
سینمای مستند ایران با پرداختن به این هنر بی‌نظیر، نه‌تنها به حفظ و معرفی آن کمک کرده؛ بلکه توانسته است دریچه‌ای به دنیای پیچیده و زیبای فرش‌بافی بگشاید. از آثار مجموعه «فرش ایرانی» گرفته تا مستندهای دیگری که در سال‌های اخیر تولید شده‌اند، همگی تلاش کرده‌اند تا این میراث گران‌بها را از زوایای مختلف به تصویر بکشند و اهمیت و ارزش آن را به مخاطبـان گـوشـزد کنند.
مرور این آثار به مناسبت روز ملی فرش، فرصتی است برای یادآوری تلاش‌های هنرمندانی که با عشق و علاقه، به پاسـداشـت از بخش مهـم زندگی و
فرهنگ مردم ایران می‌پردازند.
فرش ایرانی، همچنان سفیر فرهنگی این سرزمین باقی خواهد ماند و سینمای مستند نیز با ادامه این مسیر، می‌تواند نقش مهمـی در حفظ و تـرویـج این هنـر اصیل ایفا کند. امیدواریم با حمایت‌های بیشتر از هنرمندان و تولیدکنندگان فرش، شاهد شکوفایی دوباره این هنر و ادامه روایت‌های تصویری آن در سینما باشیم.
