به گزارش اصفهان زیبا؛ مناظره در لغت به معنای نظر دادن، تأمل و اندیشیدن و در اصطلاح عبارت است از این‌که دو صاحب‌نظر به اعتبار اثبات نظریه خود و رد نظریه رقیب به‌صورت رسمی یا غیررسمی، مکتوب یا شفاهی به ارائه بحث و نظر بپردازند. درواقع مناظره یکی از حرفه‌های مربوط به حوزه آموزش‌وپرورش است و زیرمجموعه حوزه اخلاق در علم قرار می‌گیرد. امروزه در نظام‌های حاکمیتی به‌منظور آگاهی‌بخشی سیاسی، علمی، فرهنگی، مذهبی و… به موضوع مناظره به‌عنوان یک ابزار کارآمد نگریسته می‌شود.
مناظره در منابع اصیل دینی
مناظره در نظام و حکومت اسلامی، دارای تأییدیه و پشتوانه‌های متعددی در منابع اصلی و اولیه دینی است. بدین‌صورت که قالب‌ها و چارچوب‌های اخلاقی و قانونی مناظره از آیات، روایات و سیره معصومان قابل استقصا بوده و می‌تواند به‌عنوان مانیفستی در سیاست‌گذاری‌های نظام اسلامی در تحقق مناظرات مطلوب مورداستفاده قرار گیرد.
مناظره در قرآن مجید جایگاه و اهمیت فراوانی دارد. قرآن از مناظره‌های انبیای الهی همچون حضرت محمد(ص)، ابراهیم(ع) و… با مسیحیان نجران، یهودیان و … پرده برمی‌دارد و انسان‌های آگاه را به جدال احسن دعوت می‌کند. بی‌شک در هیچ آیینی به‌اندازه آیین اسلام، آزادی اندیشه و ابراز عقیده‌ای که در پرتو آن مخالفان بتوانند حتی پیش رهبران دینی، اظهار عقیده کنند و در قبول یا رد آنچه می‌شنوند، آزاد باشند تا این حد وجود ندارد.
برای نمونه امام رضا (ع)، هشتمین پیشوای شیعیان جهان با افراد و نماینده گروه‌های مختلفی همچون یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، زنادقه و مادی‌گرایان و همچنین فرق مختلف اسلامی به مناظره و گفت‌وگو می‌پرداختند.
هرچند موضوع مناظرات ایشان بیشتر در حیطه مسائل توحید و امامت بود، از ابعاد و جهات گوناگونی می‌تواند مورد تأمل و واکاوی قرار گیرد. موضوعاتی همچون رعایت اخلاق حرفه‌ای در مناظرات، مهارت‌های مناظره، مطالعه تطبیقی مناظرات با معیارها، شرایط و آداب مناظره در دانش منطق و نیز تطبیق مؤلفه‌های مناظرات امام رضا(ع) با یافته‌های علم ارتباطات ازجمله مسائل قابل‌تأمل و کاربردی به‌منظور الگوگیری برای مناظرات امروزه است.
ضرورت مناظره در حکومت اسلامی بر این است که باعث افزایش آگاهی‌های مردم شده و موجب افزایش مشارکت آنان در شئونات جامعه می‌شود؛ زیرا بین میزان آگاهی سیاسی افراد با میزان مشارکت آن‌ها رابطه مستقیمی وجود دارد. در هر جامعه‌ای، رکن اساسی حرکت رو به رشد در مشارکت سیاسی مردم است. اما در نظام اسلامی، مشارکت سیاسی معنایی وسیع‌تر به خود می‌گیرد؛ چراکه سیاست، فرهنگ، عقاید و دیانت مردم درهم‌تنیده می‌شود. در شرایطی که سازوکارهای فرهنگی افزایش آگاهی مردم و به‌تبع آن افزایش مشارکت آنان فراهم باشد، زمینه بسط و توسعه آیین‌های مدنی و باورهای مشترک بهتر فراهم می‌شود. امام خمینی (ره) دراین‌باره می‌فرماید: «آگاهی مردم، مشارکت و نظارت و همگامی آن‌ها با حکومت منتخب خودشان، خود بزرگ‌ترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه خواهد بود.»
آداب مناظره فضیلت‌مدار
آداب مناظره به مجموعه ضوابطی اطلاق می‌شود که هنگام بحث و گفت‌وگوی فلسفی، علمی، اعتقادی و سیاسی باید مراعات شود که در فضای دینی گاهی به آن «آداب البحث» نیز گفته می‌شود.
اخلاق در معنای عرفی خود به فضیلت مداری و رعایت آداب رفتاری صحیح بر مبنای اصول فطری گفته می‌شود. اخلاق مفهومی گسترده و جایگاهی بی‌بدیل در میان انسان‌ها دارد و نمی‌توان آن را از هیچ یک از افعال آدمی که ماهیتی انسانی دارند، جدا کرد.
انجام مناظرات نیز یکی از این افعال است که ضرورت اخلاق‌مداری در آن بسیار مهم جلوه می‌کند. درباره مناظره قواعد اخلاقی عامی در آثار پژوهشی متعدد بیان شده است؛ زیرا مناظره از منظر راهبردی برای اکثر حکومت‌ها حائز اهمیت زیادی است. بر این اساس، تبیین شرایط و آداب مناظره مطلوب از منظر اسلام می‌تواند در تحقق مناظرات اخلاق‌مدارانه کمک‌کننده باشد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره خواهد شد.
تبیین حقیقت
از مهم‌ترین آداب یک مناظره مطلوب از منظر اسلام، حرکت در مسیر روشن شدن حقیقت است. قرآن مجید در آیه ۴۶ سوره عنکبوت به مسلمانان چنین می‌فرماید: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ …» با اهل کتاب جز به روشی که از همه نیکوتر است مجادله نکنید …
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌فرماید: «(مناظره‌کنندگان) به‌دوراز جدال باطل و مذموم که در آن تنها بر چیرگی و غلبه بر خصم تمرکز شده به‌سوی جدال احسن و گفت‌وگویی روی بیاورند که حقیقت آشکار شود. در غیر این صورت مناظره، جدالی باطل است که مؤمنان و خردمندان نباید به آن بپردازند؛ زیرا انجام چنین گفت‌وگوهایی نه‌تنها موجب وحدت و اتحاد میان انسان‌ها نمی‌شود، بلکه زمینه افزایش اختلاف و تنش نیز به وجود می‌آید.
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز در کتاب «تفسیر نمونه» ذیل این آیه چنین می‌نویسد: اساسا اسلام گروه‌گرا و تفرقه‌طلب نیست؛ بلکه به دنبال تبیین حقیقت است. آوای اسلام، آوای وحدت است و تسلیم بودن در برابر هر سخن حق.
احترام متقابل
احترام به دیگران از اصول اولیه اخلاقی است. وقتی دو نفر یا دو گروه با اعتقادات و گرایش‌های مخصوص به خود با همدیگر به گفت‌وگو و مناظره می‌نشینند، باید اصل را بر احترام متقابل به اعتقادات یکدیگر قرار دهند. هرچند هر یک از آن‌ها دلایلی در رد مدعای طرف دیگری داشته باشد. طرفین مذاکره باید منحصرا در پی آشکارسازی و تبیین حق و ارائه استدلال و منطق بوده و در جریان بحث از بی‌احترامی و دشنام نسبت به همدیگر پرهیز کنند.
هنگامی‌که جمعی از یاران امام علی(ع) در جنگ صفین به پیروان معاویه دشنام می‌دادند، ایشان فرمود: «من خوش ندارم که شما فحاش باشید. اگر شما به جای دشنام، اعمال آن‌ها را برشمارید و حالات آن‌ها را متذکر شوید و روی اعمالشان (تجزیه‌وتحلیل کنید) به حق و راستی نزدیک‌تر است و برای اتمام‌حجت، بهتر».
امام صادق (ع) نیز در جریان انجام مناظره با استفاده از واژه‌های مؤدبانه و عبرت‌آموز طرف مقابل را مورد خطاب قرار می‌داند؛ لذا رعایت احترام به معتقدات مخاطب و پرهیز از ناسزاگویی و دادن القاب نامناسب از آداب مهم مناظرات اخلاق‌مدارانه به شمار می‌آید.
ضرورت شرح صدر
قرآن کریم در آیات ۱ تا ۴ سوره شرح، صاحب نام و آوازه شدن پیامبر (ص) را هم‌نشین شرح صدر ایشان در گفت‌وگو و تعامل با مردم قرار داده است.
« اَلَم نَشرَح لَک صدرَک … و رَفَعنا لک ذِکرَک.»
آیا سینه‌ات را [به نوری از سوی خود] گشاده نکردیم؟ … و آوازه‌ات را برایت بلند نکردیم؟
حضرت موسی (ع) هنگامی‌که در آستانه مناظره با فرعونیان قرار داشت، از خداوند طلب شرح صدر کرد. او که از شوکت و طغیانگری فرعونیان و از شدت ضعف و اسارت بنی‌اسرائیل اطلاع داشت و می‌دانست که آن‌ها چقدر جاهل و کوتاه‌فکرند، از پروردگارش درخواست کرد که به‌منظور رهبری و هدایت قوم بنی‌اسرائیل، سعه‌صدر به او عطا فرماید تا تحملش زیاد شود. شرح صدر وصف ممتاز پیامبران الهی و از فضایل اخلاقی بزرگ به شمار می‌رود که عدم رعایت آن موجب برهم خوردن قوای نفسانی می‌شود و انسان را از دایره اخلاق خارج می‌کند.
تبعیت از بهترین سخن
یکی دیگر از ویژگی‌هایی که در منابع اصیل اسلامی برای رعایت اخلاق در مناظرات بر آن تأکید شده است، تبعیت و تسلیم شدن در برابر سخن حق است. بدین‌صورت که هر یک از طرفین اگر با سخن احق و منطقی روبه‌رو شد، در مقابل آن نباید موضع مخالفت بگیرد؛ بلکه با سعه‌صدر آن را قبول کند. چنانچه قرآن کریم در آیه ۱۸ سوره زمر چنین فرموده است: «الذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَبِعُونَ أَحْسَنَهُ، أُولَٰئِكَ الَذِينَ هَدَاهُمُ اللّه، وَأُولئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ».
همان کسانی که سخنان را می‌شنوند و از نیکوترین آن‌ها پیروی می‌کنند؛ آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آن‌ها خردمندان‌اند.
پیروی از حق نشانه خرد و عقل است؛ همچنان که تکمیل عقل نیز منوط به پیروی از حق است. از ویژگی‌های عمل اخلاق‌مدارانه در مناظرات نیز نزدیکی به حق است؛ چراکه اخلاقی یا غیراخلاقی بودن یک عمل با این نسبت سنجیده می‌شود.
توسل به استدلال‌های صادقانه استوار و خلل‌ناپذیر
بر طرفین مذاکرات واجب است که به‌درستی آنچه بیان می‌کنند، اعتماد کافی داشته باشند و گفتار خود را بیازمایند که استوار، متقن و منطقی باشد و هیچ خلل، لغو و مایه فسادی در آن به چشم نخورد. همان‌گونه که قرآن مجید نیز در آیه ۷۰ و ۷۱ سوره احزاب چنین می‌فرماید:
«يَا أَيُهَا الَذِينَ آمَنُوا اتَقُوا اللّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا»
ای کسانی که ایمان آوردید! تقوای الهی پیشه کنید و سخن حق بگویید تا خدا کارهای شما را اصلاح کند.
واژه «سدید» در این آیه به معنای اصابت رأی و دور از انحراف است. قول سدید به معنای گفتار محکم و استواری است که خلل‌ناپذیر است و موافق حق و واقعیت است و لغوی در آن راه نداشته باشد.
همچنین خداوند در آیه ۵۶ سوره غافر می‌فرماید: «إِنَ الَذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ الله بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ، إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلا كِبْرٌ …»
بی‌تردید آنان که در آیات خدا بی‌آنکه دلیلی برای آنان آمده باشد، مجادله و ستیزه می‌کنند و در سینه‌هایشان جز کبر و بزرگ‌نمایی نیست… .
ازنظر قرآن هرگونه مجادله و مناظره جاهلانه و به‌دوراز علم و دانش می‌تواند آثار مخرب و زیان باری را به جای بگذارد و مسیر گفت‌وگو را به‌سوی کفر، شرک و گمراهی بکشاند؛ چراکه بیان مطالب به‌دوراز علم و دانش تنها موجبات گمراهی مردم می‌شود و هیچ ثمره‌ای برای مناظره‌کنندگان به دنبال نخواهد داشت.
بیان نرم و آرام
یکی دیگر از آداب جذب مخاطب در سخنرانی یا مناظره، استفاده از بیانی نرم و آرام در گفت‌وگو با طرف مقابل است. اصولا بیان تند و حمله به افکار شخص مقابل باعث می‌شود که او در حالت تدافعی قرار بگیرد و لذا از پذیرش و همراهی با نظر و فکر طرف مقابل دور می‌ماند. خداوند متعال در آیه ۴۴ سوره طه خطاب به حضرت موسی و برادرش هارون چنین می‌فرماید: پس به نرمی با فرعون سخن بگویید، شاید متذکر شود یا از خدا بترسد». واژه خشیت (ترس) در این آیه به‌معنای مقدمه قبول و ایمان است که ممکن است در صورت تحقق گفت‌وگو و تعاملی نرم و لیّن در وجود فرعون ظهور کند.
عدم افشای اسرار
امام صادق (ع) افشای اسرار را سقوط به ورطه هلاکت دانسته و این ناهنجاری را سبب وقوع پیامدها و عواقب خطرناک برای جامعه می‌دانند. قرآن کریم نیز مردم را از به زبان آوردن آنچه از مردم می‌دانند، برحذر داشته و در آیه ۸۳ سوره نساء چنین می‌فرماید: «وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ …»
و هنگامی‌که خبری از پیروزی یا شکست به آن‌ها برسد، (بدون تحقیق) آن را شایعه می‌سازند… .
قرآن در سرزنش از افشاکنندگان اسرار چنین می‌فرماید که آن‌ها هرگاه امری اعم از آن‌که به صلاح امنیت جامعه باشد یا موجب رعب و ترس جامعه، آن را بلافاصله ابراز می‌دارند.
امام علی (ع) نیز در یکی از نامه‌های خود به این موضوع اشاره می‌کنند که برخی از مطالب، اخبار و اسرار حتی برای رازدارترین افراد نیز نباید بازگو شود. بر این اساس، افشای برخی اطلاعات طبقه‌بندی‌شده توسط افراد، علاوه بر مختل ساختن امنیت جامعه، امری غیراخلاقی محسوب می‌شود.
پرهیز از سخنان تنش‌‌زا
یکی دیگر از آداب گفت‌وگو و مناظره اخلاق‌مدارانه، سخن گفتن به شیوه پرهیز از بیان سخنان تشنج‌زاست. اصول اخلاقی ایجاب می‌کند که طرفین مناظره بر اساس رعایت مصلحت عمومی جامعه از بیان سخنان تشنج‌آمیزی که فضای جامعه را ملتهب می‌کند پرهیز کنند؛ هرچند سخن آن‌ها حق باشد.
حضرت علی در یکی از خطبه‌های خویش به سینه مالامال از اخبار و اسراری خود اشاره کرده که ایشان به‌منظور پیشگیری از انحراف آرای مردم از نقل عمومی آن‌ها پرهیز می‌کند. مولا می‌فرمایند: «به خدا اگر بخواهم هر یک از شما را خبر دهم که از کجا آمده و به کجا می‌روم و سرانجام کارها چه بوده، می‌توانم. لکن می‌ترسم که درباره من به غلو روید و مرا بر رسول خدا تفضیل دهید».
اخلاق در مناظره در استراتژی حکمرانی مطلوب اسلامی نقشی بسزا و تأثیرگذار دارد؛ به‌گونه‌ای که احترام و اهتمام به ابعاد این فرایند شامل شناخت، اهمیت، لزوم، شرایط، اهداف، نتایج، دستاوردها و آداب آن می‌تواند به اشاعه فرهنگ مناظره کمک شایانی کند. در مناظره ذیل حکومت اسلامی باید اخلاق را نسبت‌به طرف مقابل، مخاطب، نظام حاکمیت، دین و خدا تعریف و رعایت کرد.
در دین اسلام اخلاق‌مداری به معنای پندار و رفتار بر اساس حق، کرامت و عدالت است. دراین‌صورت است که مناظره، ابزار نرم‌افزاری مفیدی برای انتقال اندیشه‌ها و نظریه‌ها خواهد بود و در ابعاد مختلف دینی، سیاسی و اجتماعی موجبات توسعه و پیشرفت را فراهم می‌آورد.
