خانواده یکی از نهادهایی است که به لحاظ آموزش مفاهیم تربیتی بیشترین تأثیر را بر کودکان دارد. از بین مفاهیم تربیتی، برخی در بستر خانواده نمود بیشتری خواهند داشت و کودک در محیط خانواده بیشتر با آن مفاهیم روبه‌رو خواهد شد.
به گزارش اصفهان زیبا؛ خانواده یکی از نهادهایی است که به لحاظ آموزش مفاهیم تربیتی بیشترین تأثیر را بر کودکان دارد. از بین مفاهیم تربیتی، برخی در بستر خانواده نمود بیشتری خواهند داشت و کودک در محیط خانواده بیشتر با آن مفاهیم روبه‌رو خواهد شد.
یکی از این مفاهیم، قناعت است. در الگوی اسلامی اقتصاد، از قناعت به‌عنوان یک مؤلفه بسیار مهم و اساسی برای رشد و پیشرفت یاد شده است؛ حال آنکه این مفهوم ارزشمند در نظر عامه مردم، اشتباه تفسیر می‌شود.
قناعت در نظر عامه مردم
اگر از مردم جامعه درباره قناعت و اهمیت آن سؤال شود، ممکن است اکثریت پاسخ‌دهندگان در این مورد این‌طور پاسخ بدهند: قناعت در کلمه به معنای رضایت از داشته‌هاست؛ ولی در عمل، کاهش سطح توقع مردم از رفاه و ماندن در فقر و عدم تلاش برای رسیدن به سطح مطلوب زندگی است.
اما در واقعیت چنین چیزی نیست؛ فرهنگ غنی ایرانی و سفارش‌های دین اسلام همواره در جهت رشد انسان بوده است؛ پس نمی‌توان گفت دین اسلام که برای سعادت بشریت آورده شده، برنامه‌ای برای پیشرفت بشر ندارد و بر فقیرماندن و سکون تأکید می‌کند.
در روایتی از پیامبر اسلام(ص) نقل‌شده است که از حضرت جبرئیل سؤال کرده‌اند: معنای قناعت چیست؟
فرشته وحی این‌طور پاسخ داد: «قناعت، رضایت از همان مقدار بهره‌ای است که از دنیا نصیب شخص می‌شود و شکرگزاری بر همان مقدار» (سنن‌النبی/ جلد یک / صفحه 26).
حضرت امام‌صادق(ع) هم دراین‌باره فرموده ارزشمندی دارد. ایشان می‌فرماید: «ثَمَرهُ القَناعَهِ العِزُّ»؛ «عزت نتیجه قناعت است»
(غررالحکم: 4646).
با تمام این تفاسیر، قناعت چیست؟
قناعت درواقع مبارزه با مصرف‌گرایی و اسراف است و اگر این مؤلفه در تربیت فرزندان نهادینه شود، چه‌بسا می‌تواند موجب پیشرفت و آسایش یک خانواده شود. برای پی‌بردن به اثرات توجه و عمل به قناعت، به مثال زیر توجه کنید.
یک تصویر ذهنی از دو خانواده زیر در نظر بگیرید:
۱. خانواده اول، ازنظر مالی و مادی در حد متوسط هستند و توان برآوردن اغلب نیازهایشان را دارند. پدر و مادر این خانواده از سر دلسوزی و محبت می‌خواهند هر آنچه را فرزندان به آن تمایل دارند، تهیه کنند.
فرزندان در مدرسه با تنوع بسیار زیاد لوازم‌التحریری که سایر دوستان و هم‌کلاسی‌هایشان استفاده می‌کنند، روبه‌رو هستند. آن‌ها از رفتار و عمل پدر و مادرشان این‌طور برداشت کرده‌اند که هرچه می‌خواهند، آن‌ها برایشان برآورده می‌کنند؛ پس دست رد به سینه نیازهایشان نمی‌زنند و همه آن‌ها را از خانواده مطالبه می‌کنند؛ خانواده هم دائما در تلاش برای برطرف‌کردن خواسته‌های فرزندانش است؛ تا… .
حالا بچه‌ها بزرگ شده‌اند و نیازها و خواسته‌هایشان هم همراه آن‌ها رشد کرده است. آن‌ها دیگر به‌دنبال تنوع پاک‌کن و مداد نیستند؛ بلکه نیازهای بزرگ‌تری دارند که برآورده‌کردن آن‌ها ممکن است سطح خانواده را از متوسط به پایین بکشد… .
۲. خانواده دوم هم ازنظر مالی در وضعیت مناسبی هستند؛ ولی به جای برآورده‌کردن تمام نیازهای فرزندان، روش درست مصرف‌کردن را به آن‌ها آموخته‌اند.فرزندان این خانواده یاد گرفته‌اند که هر وسیله‌ای را در حد برآورده‌کردن نیاز باید داشت و برای مثال، تهیه انواع لوازم‌التحریر [درحالی‌که یک نوع از هرکدام می‌تواند نیازشان را برطرف سازد] اسراف است و همین اندازه که بتوان با آن امورات تحصیل را گذراند، کفایت می‌کند.آن‌ها همچنین آموخته‌اند که به‌جای مصرف بیش‌ازاندازه می‌توان با قناعت، درآمد خود را بهتر مدیریت کرده و آن را در راه‌های بهتری هزینه کرد. فرزندان این خانواده وقتی بزرگ می‌شوند، به علت سبک تربیتی که داشته‌اند، به‌صورت بهتر تصمیم‌های مهم مالی می‌گیرند و مطمئن‌تر عمل می‌کنند.
نتیجه بررسی
بررسی این دو خانواده، مصداق فرموده ارزشمند امیرمؤمنان حضرت‌علی(ع) است که می‌فرمایند: «لا کَنز أغنی مِنَ القناعه»؛ «هیچ گنجی بی‌نیازکننده‌تر از قناعت نیست» (نهج‌البلاغه، حکمت 371).
ویژگی‌های شخصیتی افراد قانع
همان‌طور که در ابتدای بحث گفته شد، قناعت یعنی رضایتمندی از داشته‌ها و شکرگزاری بر آن‌ها.پس می‌توان تصور کرد که فرد قانع ازنظر روانی و شخصیتی ویژگی‌های مثبت بسیاری دارد؛ ازجمله نداشتن استرس و فشار روانی برای زیاده‌خواهی و رفع نیازها. این نکته برای تربیت فرزندانی آرام و بدون اضطراب بسیار حائز اهمیت است و اثرات زیادی در زمینه‌های مختلف زندگی آن‌ها خواهد داشت.
یکی دیگر از خصوصیات بسیار بارز افراد قانع، صرفه‌جوبودن و استفاده بهینه و مطلوب از منابع و امکاناتی است که در اختیار دارند. همین مورد باعث می‌شود که بتوانند در زندگی‌شان بهره‌وری بسیار بالایی داشته باشند و هزینه‌های اضافی برای فراهم‌کردن برخی امکانات از مخارجشان حذف شود.دیگر خصلت افرادی که قناعت پیشه می‌کنند، داشتن روحیه همکاری و بخشش است. این دسته از افراد به علت شکرگزاربودن و نداشتن بخل و تنگ‌چشمی، راحت‌تر از سایر انسان‌ها می‌توانند ببخشند و در صورت نیاز به هم‌نوعان خود کمک کنند.
نکته‌ها و شرایط آموزش قناعت به کودکان
آموزش قناعت به فرزندان نکته‌ها و شرایط خاصی دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:
یک اینکه، قناعت ازجمله صفاتی است که نباید تنها در گفتار آموخته شود و حتما به یک الگوی رفتاری قوی و مستمر نیاز دارد تا در آینده نمود پیدا کند.والدین اگر خودشان قانع نباشند و دنبال تجمل‌گرایی و تنوع‌طلبی باشند، نمی‌توانند فرزندشان را به قناعت توصیه کنند؛ زیرا آن‌ها دچار تناقض در گفتار و رفتار پدر و مادرشان می‌شوند و ممکن است هرگز فرد قانعی نشوند.
دومین نکته در آموزش قناعت به کودکان، توجه به شکرگزاری است.اگر کودکان در رعایت قناعت ازنظر ظاهری موفق، ولی ازنظر روانی ناراحت و ناراضی باشند، در آینده و بعد از یافتن استقلال مالی ممکن است یا به بخل گرفتار شده یا به انسان ولخرج افراطی تبدیل شوند؛ پس همواره باید به آن‌ها آموخت که شکرگزاری بر نعمت به داشتن رضایت از امکانات موجود کمک می‌کند و هدف از قناعت هم همین است؛ همان‌طور که بسیار شنیده‌ایم که گفته‌اند: شکر نعمت، نعمتت افزون کند.
سوم اینکه، باید برای فرزندان تفاوت قناعت با بخل را توضیح دهیم و در رفتارمان هم سعی کنیم خصیصه نیکوی قناعت، به رذیله بخل تبدیل نشود.
تفاوت قناعت با بخل
تفاوت قناعت با بخل در این است که قناعت ریشه در زهد و مناعت‌طبع افراد دارد و یک فرد قانع همواره به این نکته مقید است که دنبال افزون‌طلبی و زیاده‌خواهی نباشد و به داشتن حد مکفی و مطلوب و البته عنایت پروردگار راضی باشد.اما بخل در حقارت و تنگ‌چشمی ریشه دارد و فرد بخیل همواره خود و اطرافیانش را از داشتن حتی همان حداقل‌ها هم محروم می‌کند.یک تفاوت دیگر افراد قانع و بخیل در این است که افراد قانع به وقت نیاز دیگران و طلب کمک آن‌ها، پاسخ‌گو هستند؛ اما فرد بخیل به علت نداشتن روحیه فداکاری و بخشش، رابطه اجتماعی درستی هم نمی‌تواند با اطرافیانش برقرار کند.جناب سعدی در حکایت ۲۱ گلستان در باب قناعت تنها درمان بخل را قناعت می‌داند و این‌طور می‌سراید:
آن شنیدستی که در اقصای غور
بارسالاری بیفتاد از ستور
گفت چشم تنگ دنیادوست را
یا قناعت پر کند یا خاک گور
