جاودانه‌ای از معماری جهان در اصفهان

به گزارش اصفهان زیبا؛ دوازدهمین سالروز ثبت جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان، بهانه‎‌ای است برای نوشتن از بنایی که لعل‌نشان است و اسرارآمیز؛ اما مهجور و مظلوم در قلب بافت تاریخی اصفهان. به بهانه این سالروز مهم، از عبدالرضا کارگر، مدیر پایگاه جهانی مسجدجامع اصفهان، درباره این میراث مهم پرسیدم و خواستم توضیح دهد که چرا معتقد است هنوز خیلی چیزها را درباره این بنای مهم و ارزشمند، نمی‌دانیم.

«واقعیت این است که در سراسر دوره اسلامی سرزمین ما، کمتر اثری مانند مسجدجامع اصفهان این‌چنین با تاریخ ملت مسلمان ما عجین بوده و در خود انعکاس‌هایی از حرکت همیشه پویا و زنده مردم ما داشته باشد.» مدیر پایگاه جهانی مسجدجامع اصفهان روایتش را با این صحبت آغاز کرد.عبدالرضا کارگر که کتاب و مقالاتی هم درباره این بنای مهم منتشر کرده است، ادامه داد: بنیان مسجد جامع سرفصلی از تاریخ شهر پرآوازه اصفهان است که حرکت بنیادی خود را در تولید فرهنگی کشور اسلامی‌مان آغاز می‌کند. مسجدجامع عتیق پس‌ازآن شاهد تمام مراحل افت‌وخیز شهر اصفهان، این همزاد خود بوده است. هر ستونش شاهد محفل درسی و نیایش رهگذر قرن است. بحق شایسته‌ است که به‌عنوان معتبرترین اثر تاریخی دوره اسلامی کشورمان جاویدان بماند.

میراثی کم‌نظیر از تلفیق هنر و معماری

به روایت عبدالرضا کارگر، اصفهان در ادوار مختلف، از کانون‌های مهم سیاسی، اجتماعی، آموزشی و مذهبی مطرح بوده است. همین امر سبب شده به دنبال هر رخداد و تغییر سیاسی، مذهبی و اجتماعی، تغییراتی را در مسجدجامع شاهد باشیم؛ بنابراین مسجدجامع اصفهان یکی از مجموعه‌های شاخص معماری ایرانی اسلامی است که از بدو شکل‌گیری تاکنون در هر دوره بخش‌های جدیدی به آن افزوده‌شده و بخش‌های قدیمی‌تر نیز مرمت شده است؛ بنابراین مسجد جامعی که امروز در دست ماست، مجموعه‌ای کم‌نظیر از تلفیق هنر و معماری اعصار مختلف (خلفای عباسی، آل‌بویه، سلجوقیان، ایلخانان مغول، آل‌مظفریان، تیموریان، صفویان، افغان‌ها، زندیه و قاجاریه) است.

اولین نهاد آموزشی مهم اصفهان در دوره اسلامی

عبدالرضا کارگر ادامه داد: همچنین رخدادهای علمی و آموزشی اصفهان و سلسله‌‌های مقتدری مانند آل‌‌بویه، سلجوقی و صفوی در این بنا برگزار می‌شده است؛ زیرا مسجدجامع پایگاه نشر علوم و معارف و نه‌تنها منحصر به اندیشه‌‌ها و دانش‌‌های مذهبی، بلکه علوم متداول آن ادوار نیز بوده و این مسئله یک دوران طولانی و بیش از هزارساله داشته است. شاید به تحقیق بتوان علاوه بر مرکز بزرگ معنوی شهر، آن را اولین نهاد آموزشی مهم دوران اسلامی اصفهان قلمداد کرد.

او تصریح کرد: مسجدجامع اصفهان بزرگ‌ترین مسجدجامع تاریخی ایران، همچون الگویی معتبر برای احداث و تغییرات در مساجد دیگر ایران و سرزمین‌های اسلامی محسوب می‌شود. با اقدامات دوره سلجوقیان، احداث گنبدخانه و چهار ایوان در اطراف حیاط، مسجدجامع بنایی منحصربه‌فرد شد که هیچ نمونه دیگری قبل از احداث آن وجود نداشته است.

به سبک رازی

عبدالرضا کارگر به تاریخی که بر این بنا گذشته است، اشاره کرد و افزود: مسجد اولیه که در قرن دوم هجری‌قمری بنا می‌شود، دارای ابعاد محدودی بوده است که در قرن سوم تخریب‌شده و روی آن مسجدی عظیم با وسعت چندین برابر برپا می‌شود. پس‌ازآن در دوران حکومت آل‌بویه یک ردیف ستون تزیینی به اطراف صحن حیاط مسجد اضافه می‌شود. او ادامه داد: اما تغییرات اساسی در این مسجد به قرن پنجم و ششم هجری‌قمری بازمی‌گردد که در آن، شیوه رازی به‌کار گرفته شده است. در این شیوه ایجاد نماهای آجری با طرح‌های گره در حد اعلای مهارت و زیبایی، در نمای داخلی و خارجی گنبدهای نظام‌الملک و تاج‌الملوک به چشم می‌خورد. این مسجد در دوره سلجوقیان به‌صورت حیاط مرکزی، چهار ایوانی که از خصوصیات مساجد ایرانی بوده، ساخته شده است.

یکی از جاودانه‌های معماری جهان

آن‌طور که کارگر روایت کرد، محراب و گچ‌بری‌های کم‌نظیر دوره ایلخانیان، مدرسه و مقرنس‌های زیبای دوره آل‌مظفر و کاشی‌کاری‌های دوره‌های تیموریان و صفویان ازجمله نفایس دیدنی این مسجد است. کتاب ارزشمند معماری بزرگ جهان (Great Architecture of the world) این مسجد را در کنار آثار جاودان معماری دنیا، از قبیل اهرام ثلاثه مصر، معابد یونان و… معرفی کرده است و این، تنها یکی از بیش از پنجاه کتاب و رساله تحقیقی است که در آن‌ها به زبان‌های مختلف، مطالبی درخور توجه درباره این مسجد نقل شده است.

میراث جهانی 12 قرنی

بنای تاریخی مسجدجامع عتیق اصفهان در 15دی1310 هجری شمسی به شماره 95 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این بنا که در پرونده یونسکو به‌عنوان مسجدجامع اصفهان (Masjed-e Jame of Isfahan) ثبت ‌شده است، در تیر 1391 هجری‌شمسی (2012 میلادی) در ســی‌وشــشــمــیــن اجلاس جهانی یونسکو که در شهر سن‌پترزبـورگ روســیــه برگزار شد، به‌عنوان نخستین مسجد ایرانی با شماره 1397 در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید.در صفحه‌ای که در سایت یونسکو به این میراث جهانی اختصاص داده‌اند، نکته‌های جالبی در توصیف مسجد نوشته شده است. در این متن کوتاه به مساحت بیش از 20هزارمترمربعی مجموعه مسجدجامع عتیق و قدمت بیش از 12 قرنی‌اش اشاره و تأکید شده است: «این مسجد الهام‌بخش بسیاری از مساجد در داخل و خارج از ایران است.»