به گزارش اصفهان زیبا؛ بازارهای قدیمی اصفهان در مجاورت میدان نقش‌جهان و کوچه‌های باریک و سنتی که در پشت مسجد امام قرار گرفته، هنر‌های اصیل متعددی از جمله میناکاری، خاتم‌کاری، نگارگری، قلمزنی و… را در خود جای داده‌اند. یکی از جذاب‌ترین هنر‌های موجود در این بازارها، فیروزه‌کوبی است.
این هنر ترکیبی از فلز مس و سنگ فیروزه است که فرایند تولید پیچیده‌ای را پشت سر می‌گذارد. فرایندی که صفر تا صد آن در کارگاه‌های ساخت ظروف مسی و فیروزه‌کوبی انجام می‌شود.خبرنگار «اصفهان زیبا» با حضور در یکی از قدیمی‌ترین بازارهای پشت مسجد امام‌خمینی «ره»، به گفت‌وگو با دو هنرمند فعال در زمینه تولید ظروف مسی و فیروزه‌کوبی پرداخته است.
با برکت؛ مثل فیروزه و مس
آقاجانی یکی از هنرمندان فعال در ساخت ظروف مسی درباره هنر فیروزه‌کوبی گفت: «هنر فیروزه‌کوبی پیش از این مهارتی در دست استاد “روبن یروشالمی” بود که پس از چند سال توسط اساتید و هنرمندان دیگر گسترش یافت و کم‌کم این کار رونق گرفت. کار فیروزه‌کوبی شغل بسیار بابرکتی است که علت آن ذات سنگ فیروزه و فلز مس است.»این سازنده ظروف مسی ادامه داد: «مس فلزی نشاط‌آور است که تلفیق آن با فیروزه مجموعه‌ای بسیار عالی را به وجود می‌آورد. هرکس وارد این هنر می‌شود احساس شکست نمی‌کند. هنرجو‌ها با اولین گلدان یا ظرفی که می‌سازند، می‌توانند پیشرفت زودهنگام خود را متوجه شوند. دلیل این برکت به نظر من سنگ فیروزه است. البته فیروزه‌ای که منظور من است، همان فیروزه نیشابور است. البته فیروزه‌های مختلفی وجود دارد؛ ازجمله فیروزه نیشابور، کرمان، تبریز و حتی آمریکا.»
می‌توانیم هنر و اقتصاد جهان را قبضه کنیم!
آقاجانی افزود: «قبلا این هنر کمی اختصاصی بود. یعنی زمان استاد روبن خیلی شاهد همه‌گیری و خانگی شدن فیروزه‌کوبی نبودیم. اما در ادامه با پرورش اساتید و هنرمندان اصفهانی متعدد، این هنر نیز بسیار همه‌گیر شد. یکی از کسانی که خیلی به این موضوع کمک کرد، آقای امیر آقاجان بود که کارگاه‌های متعددی راه انداخت و این هنر پخش شد.»
این سازنده ظروف مسی اشاره کرد: «الان دیگر مغازه‌های بسیاری کار فیروزه‌کوبی می‌کنند و تعداد زیادی کار نیز در خانه‌ها انجام می‌شود. شما ببینید کشوری مانند چین که اقتصاد جهان را گرفته است، کلا حدود 9 قلم کالای صنایع‌دستی مهم دارد؛ درصورتی‌که ایران ما حدود 460 هنر در زمینه صنایع‌دستی دارد. اگر صنایع‌دستی مثل فیروزه‌کوبی توسعه یابد، باعث رو آمدن خلاقیت‌ها می‌شود و می‌توانیم اقتصاد و هنر جهان را قبضه کنیم؛ اما متأسفانه کسی اهمیت ویژه‌ای به این نکته نمی‌دهد.»
کار‌ها باید بیرون برود!
همچنین آقاجانی درباره اهمیت بازار در کار‌های هنری گفت: «وقتی یک ظرف هنرمندانه ساخته شود، اما از درون مغازه بیرون نرود، چه سودی می‌توان برای نیروی انسانی حاضر در این شغل متصور شد؟ وقتی گردش مالی در صنایع‌دستی کند شود، این موضوع در خود هنر نیز اثر می‌گذارد و روند رو به رشد آن را متوقف می‌کند.»
آقاجانی افزود: «ما حدود 750 هزار نیروی انسانی داریم که در زمینه صنایع‌دستی و مخصوصا ظروف مسی مشغول به کارند. متأسفانه اهمیت زیادی به این سرمایه بزرگ داده نمی‌شود؛ برای مثال ما بهترین چراغ‌های تزیینی را می‌سازیم، اما چین با کاغذ چراغی می‌سازد و با تبلیغات گسترده برای آن بازار هدف خوبی پیدا می‌کند. درحالی‌که چراغ‌های کاغذی با اولین ضربه سریعا آسیب می‌بینند، برای خریداران این کالا‌ها تنها زیبایی و تبلیغات روز دنیا مهم بوده است. اگر شرایط صنایع‌دستی و مخصوصا کار مس و فیروزه به همین روند ادامه پیدا کند، شک کنید سرنوشتی مانند زاینده‌رود پیدا خواهد کرد. اگر توجه و حمایت ویژه از هنر نشود، این هنر به‌تدریج می‌میرد و تمام می‌شود.»
این متخصص ساخت ظروف مسی بیان کرد: «در زمینه کار مس، نباید هنرمندان این فلز را مانند کارخانه‌ها و صنایع با قیمت روز جهانی خریداری کنند. باید برای هنرمندان یک امتیاز خاص در نظر گرفته شود تا مس را با قیمت بهتری به دست بیاورند؛ آن هم در شرایطی که شاید مخاطبان صنایع‌دستی کم شده‌اند و بازار شرایط خیلی خوبی ندارد. اگر به هنرمندان کمک نشود و برای آن‌ها تسهیلاتی فراهم نگردد، چشمه ذوق هنرمندان مانند زاینده‌رود خشک می‌شود.»
هفت‌خان تا مس شدن!
آقاجانی درباره مراحل تخصصی تولید ظرف مسی گفت: «مراحل متعددی برای تبدیل فلز مس به یک ظرف وجود دارد؛ مثلا برای ساخت یک گلدان سراهی، هفت مرحله وجود دارد که در کارگاه‌های همین بازار چهارسو انجام می‌شود. مراحل هفت‌گانه شامل شیب، نیم‌تنه، لیوانی، هفت‌پارچه، خفه، گردنه و خط‌گیری است. کاری که ما انجام می‌دهیم به صورتی است که جوان‌گرایی زیادی در آن دیده می‌شود. کار کردن با دستگاه خم‌کاری کار ساده‌ای نیست. این دستگاه زور بازوی خوبی هم می‌خواهد. به همین علت شما می‌بینید که در همه کارگاه‌های مس، جوانان مشغول فعالیت هستند. یک ظرف مسی حدود یک تن بار را تحمل می‌کند تا تبدیل به محصول شود.»
او درباره چالش‌های موجود در مسیر تولید ظروف مس گفت: «مشکلات ما در تک‌تک مراحل تولید قابل مشاهده است. در درجه اول مشکل کارگاه وجود دارد. در حال حاضر خرید یک کارگاه با تجهیزات لازم برای شروع کار ساخت ظروف مسی چیزی حدود سه میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد. در ادامه نیز تهیه مس مشکلاتی دارد. پس از ساخته شدن ظروف نیز به علت بازار راکد محصولات زیادی روی دست تولیدکننده‌ها و هنرمندان باقی می‌ماند. به همین دلیل است که باید به فکر چاره‌ای برای کمک به صنایع‌دستی اصفهان باشیم.»
آقاجانی درباره حمایت از فیروزه‌کوبی اصفهان گفت: «نکته‌ای که در زمینه حمایت از کار‌های فیروزه می‌تواند انجام شود، فراهم ساختن بازار خرید است. اگر ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی و خصوصی تصمیم بگیرند به مناسبت اعیاد، قدردانی و مراسم‌های متعددی که برگزار می‌کنند از این محصولات اصیل به‌عنوان هدیه استفاده کنند، کمک خوبی به بازار کرده‌اند.»
جوانان پای کار هنر اصیل
پس از بازید از کارگاه تولید ظروف مسی آقاجانی، خبرنگار «اصفهان زیبا» به بازدید از کارگاه محمد کریمی هنرمند جوان اصفهانی پرداخت. این هنرمند جوان در کارگاه کوچک خود ظروف، سینی، گلدان، آینه و انگشتر‌های مسی فیروزه‌کوبی شده‌ای را به نمایش گذاشته که در کنار کار فروش آن‌ها، آموزش ساختشان را نیز بر عهده داشت. این جوان پرتلاش از شاگردان استاد شماعی بوده که از اساتید مهم فیروزه‌کوبی اصفهان است.
در این کارگاه، یکی از هنرمندان فعال در زمینه فیروزه‌کوبی به گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» پرداخت. این هنرمند خوش‌ذوق اصفهانی که اصرار داشت نام او پنهان بماند، درباره پیشینه هنر فیروزه‌کوبی گفت: «کاربرد تخصصی سنگ فیروزه روی ظروف از حدود هفتاد سال پیش توسط آقای حکیمان در مشهد شروع شد. روبن یروشالمی، استاد فیروزه‌کوبی بود که با همکاری عموی خود این هنر را با کمک فلز مس و سنگ فیروزه تکمیل کرد و در حال حاضر نیز آثار ارزشمندی از ایشان در موزه‌های هنری اصفهان وجود دارد.»
این هنرمند با اشاره به زحمات اساتید اصفهانی در رشد این هنر افزود: «فیروزه‌کوبی اصفهان و مشهد تفاوت‌هایی دارد که موجب بیشتر دیده شدن این هنر در اصفهان می‌شود. درواقع فیروزه‌کوبی مشهد به‌صورت غلطاندن ظروف چسب‌خورده درون سنگ‌ها انجام می‌شود؛ درحالی‌که فیروزه‌کوبی اصفهان دارای سبکی به نام «چیدمان» است. سنگ‌های گرد و صیقلی‌تر را در خطوط نکر قرار می‌دهیم و حتی می‌توان سنگ‌های نوک‌تیز را با قیچی مخصوص گرد کنیم. نکته مهم در چیدمان این است که فاصله بین سنگ‌ها باید به حداقل برسد.»
بالا و پایین فیروزه‌کوبیدن
او درباره مراحل تولید یک اثر فیروزه‌کوبی گفت: «سنگ فیروزه باید در ابتدا نخاله‌گیری شود؛ درواقع وقتی سنگ فیروزه تراش می‌خورد، قسمت میانی آن برای ساخت نگین‌های زینتی استفاده می‌شود که در مشهد بهترین انگشتر‌ها با نگین فیروزه ساخته می‌شود. بخشی از سنگ که از اطراف قسمت مرکزی تراش می‌خورد به‌اصطلاح «نرمه فیروزه» نامیده می‌شود که در فیروزه‌کوبی کاربرد دارد. بعد از نخاله‌گیری و جدا کردن سنگ از سایر اجزا، باید سنگ درجه‌بندی شود. اندازه سنگ‌ها از 5/0 تا شماره‌ها بالاتر که کاربرد بیشتری در ظروف بزرگ دارند، درجه‌بندی می‌شوند.»
این هنرمند اصفهانی درباره چگونگی ادامه این مراحل بیان کرد: «برای آماده‌سازی ظرف در ابتدا باید چربی مس از روی آن برداشته شود. این کار چه در کارگاه و چه در خانه‌ها توسط سمباده‌های مختلف انجام می‌شود. نکته مهم درباره این مرحله این است که اگر چربی مس به‌خوبی گرفته نشود، در ادامه فرایند فیروزه‌کوبی، شاهد ریزش سنگ‌ها خواهیم بود. بهتر است بعد از سمباده کشیدن، ظرف با مایع ظرفشویی و سیم شسته شود.»
او همچنین افزود: «خود ظرف مسی توسط افرادی به نام “خم‌کار” ساخته می‌شود. ظروف مسی که می‌خواهند فیروزه‌کوبی شوند، باید دارای خطوطی به نام “نکر” باشند که این خط توسط خم‌کار روی ظروف مسی ایجاد می‌شود. خط نکر باید چیزی حدود 5/0 تا 1 سانتی‌متر فرورفتگی داشته باشد تا بین دو خط، محل قرارگیری چسب و چینش سنگ‌ها باشد.»
اهمیت چسب در فیروزه‌کوبی
این هنرمند اصفهانی درباره چسب‌های به‌کارگرفته‌شده در این محصول اشاره کرد: «برای تهیه چسب فیروزه‌کوبی یا لاک گردویی فیروزه نسبت معینی از تربانتین و کالفین را با تقطیر چوب گردو ترکیب می‌کنند. این نوع چسب از دو ماده لاک و کالیفُن ساخته می‌شود. لاک ماده اصلی چسب است و کالیفن موجب می‌شود لاک بدون حرارت مستقیم و زیاد به‌سرعت آب شود. لاک کالیفن را در موارد معمولی به نسبت شش واحد لاک و چهار واحد کالیفن ترکیب می‌کنند و در مواردی که نیاز به استحکام بالا باشد، این نسبت به شش واحد لاک و دو واحد کالیفن قابل تغییر است. گفتنی است علاوه بر لاک کالیفن، برخی صنعتگران هم از چسب اپوکسی استفاده می‌کنند.»
هنرمند فیروزه‌کوب در انتها گفت: «بعد از ریختن چسب روی ظرف، حدود چهل‌وپنج دقیقه فرصت قرار دادن سنگ روی چسب وجود دارد. وقتی سنگ‌ها روی ظرف چیده شدند باید بعد از گذشتن زمان، به‌صورت محکم روی ظرف دست کشیده شود تا در صورت ریزش متوجه شویم. البته یک لایه چسب روی سنگ‌ها هم زده می‌شود. درنهایت ظرف به کارگاه می‌آید و مراحل مختلفی ازجمله ساییدن و پلی‌استر را پشت سر گذاشته تا تبدیل به ظرف فیروزه‌کوب شود.»
