به گزارش اصفهان زیبا؛ با شنیدن نام شعر آیینی به یاد شاعر پرآوازه خطه کاشان، محتشم کاشانی می‌افتیم و قصیده‌اش که شهرت جهانی به خود گرفته و پای ثابت کتیبه‌نگاری‌های روزهای عزای اباعبدالله(ع) است.
گویی «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» را سرود تا برای خود باقیات‌الصالحاتی بتراشد از جنس اشک برای شهدای کربلا. شعر آیینی عمری به درازای شعر و ادبیات فارسی دارد و قالبی نوپدید نیست؛ برای مثال کسایی مروزی، شاعر قرن چهارم، در سرودن شعر آیینی و شیعی شهرت دارد و این یکی از اشعار اوست:
تا زنده‌ای چنین کن، دل‌های ما حزین کن/ پیـوستـه آفرین کن بر اهل‌بیت زهرا
با آغاز عصر صفوی و پس‌ازآن، اشعار فراوانی دیده می‌شود که با این گرایش سروده شده است. البته پس از انقلاب سرعت و فراوانی اشعار آیینی با گرایش مدح و مرثیه بیشتر شد و امروز ادبیات آیینی یکی از گونه‌های جدی ادبی به‌شمار می‌آید.
بااین‌حال، شعر آیینی صرفا منحصر به مدح چهارده معصوم نیست و مباحث اخلاقی، شهدا و دفاع مقدس و ولایی را نیز در خود جای می‌دهد. درواقع شعر آیینی شامل شاخه‌های مذهبی یا ولایی و اشعار ملی و وطنی و اشعاری درباره آیین‌های مختلف مردم کشور است و فقط شامل اشعار مذهبی نمی‌شود.
بانوان نیز یکی از ستون‌های اصلی درزمینه شعر آیینی‌اند که به‌دلیل ویژگی‌های خَلقی و خُلقی‌شان سروده‌هایی ماندگار و پرمایه تقدیم شعر و ادب فارسی کرده‌اند و می‌توان از نظرگاهشان نگاهی آسیب‌شناسانه به شعر آیینی انداخت و از تجربیاتشان در این زمینه بهره برد. در این شماره از نظرات دو بانوی شاعر از استان اصفهان، بهجت فروغی‌مقدم و الهام عمومی که دستی بر آتش شعر آیینی دارند، بهره برده‌ایم. در ادامه حاصل گفت‌وگوی ما را می‌خوانید.
لازمه‌های سرودن شعر آیینی چیست؟
فروغی مقدم: تهذیب نفس شاعر و مراقبت ویژه در اعمال و حرکات و سکنات و رسیدن به سلوک شخصی در زندگی برای خالص‌شدن در مسیر شناخت و معرفت خدا و اهل‌بیت، اولین لازمه سرودن شعر آیینی است تا پرده‌های تیره دنیای مادی از پیش روی شاعر برداشته‌شده و موفق به کشف رمز و رازهای مسیر الی الله و کشف حقیقت شود. مرحله بعدی مطالعه در تاریخ و سیره امامان و انس با قرآن و ادعیه و تفکر در این متون برای سرودن شعر آیینی است.
عمومی: لازمه سرودن شعر آیینی در درجه اول ارتباط معنوی با بزرگان دین و ائمه بوده و باید حسی عاطفی در این میان وجود داشته باشد. بعدازآن، احاطه به تخیل و صنایع ادبی و مطالعه در این خصوص و اشراف کامل به تاریخ و روایات است. داشتن حب به ائمه و بزرگان شرط لازم است؛ ولی شرط کافی نیست. برای سرودن شعر عاشقانه دست شاعر باز است؛ چون معشوق برای بسیاری شناخته‌شده نیست و می‌شود آن را به هر طریقی توصیف کرد؛ ولی موقع سرودن شعر برای یکی از بزرگان دین باید بسیار محتاط حرکت کرد.
شاعر نمی‌تواند آن شخصیت را به هر شیوه‌ای مطرح کند و در مقوله تشبیهات و صنایع ادبی باید نهایت دقت را به عمل بیاورد؛ همچنین در بحث عاطفه و تخیل و روایتگری باید دقت کند. اگر قرار است زبان حال او را بگوید یا به‌صورت اول‌شخص شعرش را بسراید، باید بسیار دقت کند و در توصیفات و تشبیهات و صنایع ادبی زیاده‌روی نکند.
چه آسیب‌هایی در کمین شعر آیینی است؟ در مسیر این شاخه ادبی باید نگران چه مسائلی باشیم؟
فروغی مقدم: درزمینه شعر آیینی، به‌ویژه سرودن شعر برای ائمه معصوم، خطوط قرمزی وجود دارد که توجه‌نکردن به آن‌ها آفت‌هایی را همچون تحریف، سطحی‌نگری، پرداختن به احساسات سطحی، خالی‌شدن شعر آیینی از عمق و معنا و خلأ گفتمان را به‌دنبال خواهد داشت. درک پیام هر واقعه آیینی، به‌خصوص عاشورا و شهادت امامان، نیاز به بینش و نگرش عمیق دارد.
واقعه عاشورا دارای سه عنصر سوگ و پیام و حماسه است که اگر به تمامی این جوانب در شعر آیینی پرداخته نشود، شعر فاقد قدرت لازم برای آگاهی‌بخشی، شناخت مسیر صحیح، درک پیام، برانگیختن احساسات، جذب قلوب در مسیر امام حسین(ع) و شهیدان کربلا و به‌طورکلی شناخت مسیر و هدف شهادت می‌شود.
عمومی: ضعف مطالعه در مذهبی‌‌سرایان مهم‌ترین مسئله‌ای است که گریبان‌گیر شعر آیینی شده است؛ زیرا گاهی در ابیات شاعران از مسائلی یاد می‌شود که مستند نیست. قسمت‌های حسی شعر و لطافت‌ها و ظرافت‌هایش که مربوط به طبع شاعر است، فقط بخشی از قضیه است و استناد به برخی از آیات و روایات یا قضایای تاریخی بخش دیگر قضیه که متأسفانه شاعران ما فقط به بخش اول توجه می‌کنند. در مسیر شعر آیینی باید نگران غلوگویی‌های بیش‌ازحد نیز باشیم. ما می‌خواهیم به ائمه قداست دهیم؛ اما از مرزها می‌گذریم؛ درحالی‌که مرز باریکی بین احترام و غلو بیش‌ازحد وجود دارد که آسیب‌های جبران‌ناپذیری به پیکره شعر آیینی وارد می‌کند.
بر اساس مشاهدات، اشعار آیینی گرفتار مثلهمنویسی شده است. دلیل این مسئله را چه می‌دانید؟
فروغی مقدم: بسیاری از شعرهای آیینی دچار تکرار شده‌اند؛ زیرا شاعران صرفا طبق احساسات و بدون مطالعه شعر می‌گویند. علاوه بر آن، فضای مجازی باعث شده تا شاعران با تعداد زیادی شعر نوسروده مواجه شوند و از بیان یکدیگر تقلید کرده و بدون ویرایش و بازنگری، اشعار را در فضای مجازی منتشر کنند.
عمومی: اشعار آیینی دچار تقلید و مثلهمنویسی و کپی‌برداری شده‌اند. راه گریز از این دام، مطالعه و داشتن ظرفیتهای حسی و علمی بالا در این خصوص است. شاعرانی که تبحر ویژه‌ای در این خصوص دارند، روایات مستندی را در اشعارشان مطرح می‌کنند که راهی قابل‌توجه و تأثیرگذار است و باعث ماندگاری شعر می‌شود.
اشعاری که بانوان در این قالب می‌سرایند، چه تفاوت‌هایی با اشعار شاعران مرد دارد؟ این تفاوت‌ها از چه نشئت می‌گیرد؟
فروغی مقدم: اشعار بانوان طبق ذات و آفرینش ایشان جزئی‌نگرانه‌تر است؛ به‌شرطی که زنان از زاویه‌دید خود مسائل را بیان کنند و از نگاه مردانه در سرودن شعر استفاده نکرده و از جنس مخالف خود تقلید نکنند.
عمومی: بانوان وقتی دست‌به‌قلم می‌شوند، مسلما نسبت به آقایان تفاوت‌هایی دارند که مهم‌ترینش بعد حس و عاطفه است. اشعاری که از دهه هفتاد به بعد از خانم‌ها خوانده‌ام، ابعاد تخیل و عاطفه و احساس با توجه به زنانه‌بودن زبانشان تقویت‌شده است. اگر خانم‌ها بیشتر برای مطالعه بکوشند و وقت بیشتری برای حضور در انجمن‌های ادبی بگذارند، ابعاد دیگر شعری‌شان را می‌توانند تقویت کنند. این تفاوت‌ها از حس زنانه و مادرانه‌شان سرچشمه می‌گیرد. فرض کنید خانمی، شعری درباره مقام حضرت زینب می‌گوید و مردی نیز در همین خصوص شعری می‌سراید. با مقایسه این دو شعر تفاوت‌های بسیاری را درمی‌یابیم. شاعر خانم بیشتر به بعد حسی قضیه نگاه می‌کند و به حضرت زینب به‌عنوان یک مادر و یک زن می‌نگرد.
شاعر آقا در شعری برای همان شخصیت مردانه نگاه کرده و حماسی‌بودن شخصیت ایشان را در نظر می‌گیرد. مسلما شخصیت‌هایی که در اشعار آیینی پرورانده می‌شوند، شخصیت و جنسیت شاعر نیز در آن مشهود است؛ بنابراین زنان ازلحاظ حسی و عاطفی اشعار بسیار قوی‌تری نسبت به آقایان می‌سرایند.
آیا اشعار شاعران بانو در ایران هم‌جایگاه با اشعار مردانه شمرده می‌شود؟
فروغی مقدم: شعر بعضی از شاعران زن در مراتب بالایی از بلاغت و فصاحت و بیان قرار دارد؛ اما هنوز به جایگاه واقعی خود در استفاده از آن در تولیدات فرهنگی همچون سرودها، مداحی‌ها و نوحه‌ها، تولیدات تصویری مانند برنامه‌های تلویزیونی، کلیپ و تیتراژ سریال‌ها و… قرار نگرفته است.
عمومی: در سال‌های اخیر، اشعار فراوانی از بانوان شاعر در بسیاری از مجامع ادبی بزرگ خوانده شده و تأثیرگذار بوده و هم‌رده با شعر آقایان و بلکه بالاتر از آن مطرح شده است. در دهه‌های هفتاد و هشتاد، اشعار آقایان یک سروگردن از اشعار بانوان بالاتر بوده؛ چون آن زمان تعداد بانوان شاعر آیینی انگشت‌شمار بوده و فضای کمی برای ورود به این عرصه داشته‌اند؛ اما از اواخر دهه هشتاد تاکنون، بانوان شاعر ازلحاظ کیفیت و کمیت پابه‌پای مردان بالا آمده‌اند و این را می‌شود از برگزیده‌های کنگره‌های مختلف شعر آیینی دریافت.
آیا زنان می‌توانند این اشعار را به‌راحتی به دست مداحان برسانند؟
فروغی مقدم: با توجه به اینکه مداحان آقا هستند و ارتباط و شناخت زیادی از بانوان ندارند، شاعران بانو کمتر می‌توانند شعرشان را در معرض استفاده مداحان و خوانندگان قرار دهند. مریم کرباسی از اصفهان شعری دارد که یکی از مداحان اجرا کرده و اشعار فائزه زرافشان نیز به‌صورت سرود و… اجراشده. بنده نیز شعری دارم که سیدصادق آتشی آن را در قطعه‌ای اجرا کرده است.
عمومی: سرودن شعر برای یک مداح با سرودن شعر آیینی متفاوت است. در شعر آیینی شاخه‌ای به نام شعر هیئت داریم و همه اشعار آیینی قابلیت مطرح‌شدن در هیئات را ندارند؛ چون شعر هیئت ویژگی‌های خاص خود را ازلحاظ موسیقایی و زبان و لحن و سایر معیارها دارد.
در حال حاضر بسیاری از اشعار دوستان بنده در میان مداحان دست‌به‌دست و خوانده می‌شود؛ اما تابه‌حال ندیده‌ام اشعارم در هیئات خوانده شود؛ چون نمی‌دانم اشعار من با این وزن و عاطفه قابلیت جذب مخاطبان عام را همچون مخاطبان خاص دارد یا نه؛ زیرا شعری که قرار است در هیئت خوانده شود، با شعر آیینی متفاوت است. ممکن است شعر ازلحاظ وزنی و کلامی و صنایع ادبی ثقیل باشد و این قابلیت را نداشته باشد. برای هیئت باید شعر هیئت سرود.
به‌هرحال آقایان راحت‌تر می‌توانند اشعارشان را به دست مداحان برسانند؛ چون امکان ارتباط راحت‌تری دارند.
بانوان می‌توانند هم‌پای آقایان در جلسات نقد و بررسی اشعار شرکت کنند؟ آسیب‌های شرکت‌نکردن یا مزایای حضوریافتن در انجمن‌های ادبی چیست؟
فروغی مقدم: جلسات زیادی برای شاعران آیینی برگزار می‌شود که اکثرا مختص آقایان بوده و تعداد جلسات آیینی مشترک کم است. شرکت در این جلسات اگر قوی و با برنامه باشد و افراد اهل مطالعه باشند، مسلما در تشویق شاعران به سرودن و رفع اشکالات محتوایی و ادبی تأثیر زیادی دارد.
عمومی: انجمن‌های ادبی در این سال‌ها به‌خصوص در سطح استان بسیار زیاد شده است. خمینی‌شهر چهارپنج انجمن ادبی دارد که یکی از آن‌ها انجمن ادبی آیینی و مختص این شعر است.
آسیب‌های حضورنیافتن خانم‌ها در این جلسات زیاد است. بانوان ما پرچم‌داران ادبیات ما هستند؛ چون مادرند و می‌توانند فرزندانی را تربیت کنند که علاقه‌مند به شعر و ادبیات باشد. شرکت نکردنشان ممکن است استعدادشان را در نطفه خفه کند.
بانوان شاعر درزمینه شعر آیینی با چه محدودیت‌هایی مواجه‌اند؟
فروغی مقدم: تعداد کم جلسات شعر آیینی بانوان و محدودبودن آن به آقایان، حمایت‌نشدن در عرضه اثر به‌صورت کتاب یا استفاده‌نشدن از اشعار در مداحی‌ها و مراثی و نیز در تولیدات هنری صداوسیما، ازجمله این محدودیت‌هاست. بانوان شاعر به دلیل امور خانه‌داری و تربیت فرزند و اختصاص وقت زیاد به مشاغل اداری و… فرصت و فراغت لازم را برای تمرکز کافی بر تولیدات شعری ندارند و شاید شعر را به حالت تفننی و نه از روی وظیفه‌ای هرروزه دنبال می‌کنند. این مسئله باعث نوسان‌های بیشتری در سطح مضامین و محتواهای شعری ایشان می‌شود. شعر باید دغدغه اصلی یک شاعر باشد و زیست شاعرانه و نگاه عارفانه به مسائل هستی می‌تواند باعث تولید شعرهای ماندگار و فخیم در تاریخ ادبیات ملی و مذهبی کشور ما
باشد.
عمومی: مشکلی که سال‌های اخیر در استان با آن مواجهیم، تخصیص‌یافتن جلسات شعری به آقایان است. بنرهای جلسات شعرخوانی مختلفی را دیده‌ام که از ابتدا تا انتها اسامی آقایان را ثبت کرده که این اسامی به‌صورت دائم در دیگر بنرها دیده می‌شود.
ما ظرفیتهای ادبی زیادی در میان خانم‌ها در شعر آیینی و ولایی داریم؛ اما متأسفانه مهمانان اکثر مجامع ادبی آقایان هستند. این مسئله باید آسیب‌شناسی شود که در استانی که این همه ظرفیتهای ادبی میان بانوان دارد؛ چرا برخی مجامع و جلسات ادبی فقط به آقایان اختصاص‌یافته و مهمان‌هایشان نیز ثابت و تکراری‌اند؛ حتی گاهی برخی از مجامع ادبی توی پرانتز می‌نویسند (برادران) که به معنی ممنوعیت ورود بانوان است.
این مسئله مانعی برای بروز استعدادها در میان خانم‌هاست و در حدی برای من آزاردهنده است که گاهی تصمیم می‌گیرم در هیچ‌یک از این مجامع شرکت نکنم. این برای خانم‌ها محدودیت ناخواسته‌ای ایجاد کرده است؛ همچنین زمان نامناسب برگزاری این جلسات برای حضور خانم‌ها از دیگر محدودیت‌هاست.
