به گزارش اصفهان زیبا؛ هنرستان هنرهای زیبا یک مرکز آموزش هنری مربوط به دوره معاصر در اصفهان است. در سال تحصیلی 1315 هنرستانی به نام «هنرستان دولتی» که تابع وزارت پیشه و هنر بود در اصفهان تأسیس شد؛ هنرستانی که کارش را با دو رشته فلزکاری و درودگری در یک خانه اجارهای در خیابان سپه و زیر نظر یک نفر آلمانی به نام ویلهلم مایر شروع کرد.
همزمان با تأسیس این هنرستان در اصفهان، مراکز استانهای تهران، مشهد و شیراز نیز هنرستانهایی برای تربیت افراد فنی تأسیس کردند. در دیماه همان سال رشته نقاشی نیز زیر نظر استاد عیسی بهادری که از فارغالتحصیلان هنرستان کمالالملک بود، به هنرستان دولتی اضافه شد. اولین دوره رشته نقاشی هنرجویانی چون رضا ابوعطا، جواد رستمشیرازی، عباسعلی پورصفا، جواد افتکاری، حسن شفایی فروشانی، غلامرضا مصفا و احمد اربابیان داشت. چون در سال تحصیلی بعد تعداد هنرجویان هنرستان افزایش یافت، خانه بزرگتری که اتاقهای بیشتری داشت، در خیابان چهارباغ، مقابل خیابان فتحیه سابق اجاره شد و هنرستان را به آنجا منتقل کردند.
بعدها رشته مینیاتور، تذهیب و نقشه فرش به رشتههای هنرستان اضافه شد؛ همچنین با اضافهشدن رشتههای نقاشی رنگ و روغن، منبتکاری، خاتمکاری، زریبافی، کاشیسازی، نقاشی کاشی و قلمزنی، دارای هشت رشته هنری شد؛ سپس موزهای از آثار استادان و شاگردان در قسمتی از هنرستان ایجاد شد. در سالهای ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ آثار ساختهشده در این هنرستان به دریافت «دیپلم دونور» و نیز نشان طلا و نقره و برنز از جشنواره جهانی هنری بروکسل و توکیو شدند. این هنرستان در دهه چهل خورشیدی دارای شعبههای بسیاری شد و به شکوفایی ویژهای دست یافته بود؛ بهطوریکه هنرجویان خارجی نیز داشت. در این دوران رئیسجمهور آن زمان روسیه، لئونید برژنف، از این هنرستان دیدن کرد و اثری ماندگار از استادی روسی را به یادگار هدیه کرد.
از سالهای دهه چهل خورشیدی دوره آموزشی هنرستان دو دوره سهساله بود که پانزده رشته مختلف را ارائه میکرد: مینیاتور و تذهیب، نقاشی طبیعت رنگ و روغن، رنگرزی نباتی، زرگری، درودگری، کاشیسازی، نقاشی کاشی، زری بافی، قالیبافی، میناسازی، منبتکاری، خاتمکاری، مجسمهسازی، قلمزنی و نقاشی قالی. افراد بسیاری در سمت مدیر این هنرستان فعالیت داشتند که در میان آنها باید از عیسی بهادری نام برد که نزدیک به سی سال در این سمت فعالیت کرد.
از نگارگری تا درودگری
سال 1316 اداره کل پیشه و هنر در استان اصفهان تشکیل شد و این هنرستان جزئی از آن شد. ریاست اداره کل را شخصی به نام کاظم سیاح به عهده گرفت که فردی مقتدر و علاقهمند به هنر بود. او دستور داد طرحی برای تأسیس هنرستان هنرهای زیبا تهیه شود و عیسی بهادری مسئولیت طرح و تصویب آن را پذیرفت.
در این زمان قاسم صوراسرافیل فرماندار اصفهان بود که 24هزار متر زمین در حاشیه شمال زایندهرود، واقع در شمال خیابان مطهری کنونی، از قرار متری هشت ریال خریداری کرد و به احداث هنرستان اختصاص داد که با نظارت مهندسان آلمانی ساخت این بنا انجام شد؛ اما چون در این طرح کارگاه به تعداد کافی پیشبینی نشده بود، در ضلع غربی هنرستان چند کارگاه هنری دیگر در مدت چهار ماه احداث شد.
سال 1318 هنرستـان هنرهای زیبای اصفهان با هشت رشتـه هنری به ریاست عیسی بهادری و هنرستـان دولتی نیز با دو رشته فلزکاری و درودگری به نام هنرستان صنعتی نامگذاری و تفکیک شدند. رشتههای هنرستان در این زمان شامل نقاشی، مینیاتور (نگارگری)، تذهیب و نقشه قالی بود که توسط عیسی بهادری تدریس میشد؛ همچنین تدریس نقاشی طبیعت (رنگوروغن) را نور محمد معیری، منبتسازی را احمد صنیعی آبادهای و خاتمسازی را محمدخلیل گلریز خاتمی به عهده داشتند. در کارگاههای زریبافی مهـدی پورنقشبنـد، قلمزنی نصرالله مهــذب، کاشیسـازی حسین کاشی تراش و نقاشی کاشی حسین شریف واقفی بهعنوان سرپرست حضور داشتند.
سال 1319 مسیب تمدن از تهران به اصفهان منتقل و به آموزش هنر در رشته مجسمهسازی مشغول شد. چندی بعد در سال 1321 عباسعلی پورصفا در رشته نقاشی طبیعت و جواد رستمشیرازی در رشته مینیاتور و تذهیب فارغالتحصیل شدند و چون از بهترین هنرجویان هنرستان به شمار میرفتند، وزارت پیشه و هنر ایشان را بهعنوان هنرآموز استخدام کرد.
در این زمان برای گسترش و توسعه هنرستان دومشکل اساسی وجود داشت؛ اولین مشکل کمبود بودجه و اعتبارات مالی بود. دومین مشکل اشتراک مکانی هنرستان هنرهای زیبا و صنعتی بود که در ضمن داشتن تشکیلات مجزا و مسئولان جداگانه چون دروس نظری هنرجویان بهصورت مشترک در یک کلاس و با یک معلم برگزار میشد، اغلب مواقع رفتارها و برخوردهای ناشایستی بین آنان به وجود میآمد.
از طرفی دیگر، کوتهنظری بعضی از اولیای هنرستان صنعتی موجب شد تا هنرجویان هنرستان صنعتی با سخنان بیهوده و تحقیرآمیز، موجب دلسردی هنرجویان هنرستان هنرهای زیبا شده و آنها را وادار به ترک تحصیل کنند؛ تا آنجا که در سال تحصیلی 1325 تعداد هنرجویان هنرستان هنرهای زیبا به یک نفر کاهش یافت؛ بنابراین مدیرکل پیشه و هنر وقت، هنرستان را منحل و آن را ضمیمه هنرستان صنعتی کرد!
بعد از آن بود که عیسی بهادری به تهران رفت و با قوامالسلطنه ملاقات کرد و جریان کار هنرستان را به اطلاع او رساند. قوامالسلطنه نیز دستوری مبنی بر فعالیت مجدد هنرستان هنرهای زیبا صادر و مقرر نمود بودجه مستقلی در اختیار هنرستان هنرهای زیبا قرار گیرد. بهاینترتیب هنرستان موفق شد با اعتبار مختصری که به دست آورده بود، به ترمیم خرابیهای گذشته بپردازد. بنابراین مشکل اول هنرستان که بودجه آن بود به دستور قوامالسلطنه حل شد؛ اما مشکل دوم همچنان باقی ماند و این هنرستان نمیتوانست با هنرستان صنعتی در یک محل به کار خود ادامه دهد.
در سال 1325 هنرستان صنعتی به علت دشواریهای زیادی که داشت به هنرستان هنرهای زیبا واگذار شد و با احداث دیواری، دو هنرستان از یکدیگر جدا شدند و در مجاورت هم قرار گرفتند. پس از احداث دیوار و استقلال کامل هنرستان هنرهای زیبا، رشته قالیبافی و نقرهسازی و قلمزنی به سایر رشتههای هنرستان اضافه شد. کارگاههای قلمزنی و نقشه قالی که از زمان انحلال تا سال 1335 تعطیل بود، در این زمان دوباره دایر شد. بعدها ساختمان بزرگ هنرستان تعمیر شد، سالنهای آن بهصورت کارگاههای هنری درآمد و در هر رشته عدهای هنرجو به فراگرفتن هنر پرداختند؛ تا جایی که مجموع هنرجویان به حدود 120 نفر رسیده بود. بهمنظور احیای هنرهای ملی در رشتههایی مانند زریبافی، قالیبافی، قالب قلمکار و… که هنرجویان برای ثبتنام در آن رشتهها تمایل نشان نمیدادند، کارگرانی بهصورت روزمزد برای کار در این کارگاهها استخدام و تربیت شدند که بعضی از آنان بعدها بهعنوان هنرآموز انتخاب و در هنرستان به تدریس پرداختند.
با تشکیل وزارت فرهنگ و هنر، در سال 1345 اداره کل فرهنگ و هنر به مدیر کلی عیسی بهادری در اصفهان تأسیس و هنرستان هنرهای زیبا که تا این زمان استقلال داشت، تابع این اداره شد. اداره کل فرهنگ و هنر در بدو تأسیس در محل هنرستان تشکیل و دفتر رئیس هنرستان به دفتر مدیرکل فرهنگ و هنر تبدیل شد و از وجود کارکنان دفتری و اداری هنرستان بهعنوان کارکنان اداره کل فرهنگ و هنر استفاده کردند.
در سال 1350 طبق نظام جدید آموزشی، اساسنامه هنرستان نیز تغییر کرد و از یک دوره سهساله راهنمایی و یک دوره چهارساله متوسطه تشکیل و مقرر شد که هنرجویان پس از گذراندن دوره سهساله راهنمایی، در دوره چهارساله هنرستان ثبتنام کنند و پس از به پایانرساندن دوره چهارساله به اخذ دیپلم نائل شوند.
هنرستانی با 25 ستون
هنرستان هنرهای زیبا ازنظر موقعیت نیز منحصربهفرد است. هنرستان با ساختمانی زیبا در حاشیه زایندهرود قرار گرفته است. یکی از ویژگیهای این ساختمان، ازنظر معماری این است که روی یک صفه سنگی (ایجاد صفه از خصوصیت معماری سابق یا بازگشت به معماری دوران باستان است) به ارتفاع 110سانتیمتر قرار گرفته.
در فضای این هنرستان دوساختمان بهصورت جدا از هم و هرکدام در دوطبقه ساختهشده است. ایوان مرتفع با 25 ستون باربر رو به جنوب، این دو ساختمان را باهم مرتبط کرده است. یکی از این ساختمانها برای امور اداری و موزه، دیگری برای تشکیل کلاسهای درسی و کارگاههای هنری در نظر گرفتهشده است. بعدها ساختمان دیگری در ضلع شمالی، همجوار با هنرستان ابوذر بهمنظور توسعه کلاسها و کارگاهها با معماری متفاوت و تقریبا جدید ساخته شد. ارتباط حیاط با ساختمانها از طریق چهار دستگاه پله ورودی سنگی برقرار شده است. دیوارهایی از جنس خشت و آجر، ستونهایی از جنس چوب و گچ، بام موزه با اسکلتبندی چوبی و ورق گالوانیزه، صفه از جنس سنگهای مکعبی شکل، سقف کلاسها و ساختمان اداری از آهن و آجر و پوشش دیوارها از گچ و کاشی است. نماسازی دیوارهای مشرفبه میدان ورزش و دیوارهای بیرونی سالن از آجرنمای پنجسانتی است.
رؤیا قزوینی، کارشناس ارشد مرمت آثار هنری سالها قبل در مجله فرهنگ اصفهان درخصوص بنای این ساختمان کفته بود: «بنای هنرستان هنرهای زیبا بر سکو یا صفه سنگی همانند ساختمانهای دوره هخامنشی استقرار یافته است. نظام ساختاری دیوارها و ستونختی ایوان باربر بوده که بار سقف به کمک شاهتیرهای چوبی به دیوارها و ستونها و سپس به سکو و زمین انتقال یافته است. نظام ساختاری سقف بر روی خرپاهای چوبی به شیوه شیروانی اجرا شده است. این عمل ازنظر عایق حرارتی (سرما و گرما) و همچنین باران مفید است. در زیر سقف تفالکوبی شده که زمینه مناسبی برای پوشش گچی در سقف ایجاد کرده است. برای پوشش سقف طبقه همکف از تیرآهن استفاده شده است. یکی از دلایل انتخاب فرم ساده برای پلان و قرارگیری کلاسها در یک سمت راهرو نیاز به ایجاد فضای وسیع با ارتفاع زیاد و بنای سقف مسطح است.»
هنرِ دستِ بهادری و خط زیبای فضائلی
ستونهای زیبای این فضای آموزشی از اولین جاذبههایی است که چشم هر بینندهای را حتی از بیرون هنرستان هم به خود جذب میکند. ستونهایی با قلمه 7.5متری چوبی، گچبریشده بر پایههای سنگی و سرستونهای گچی و ابزارخورده با الهام از ستونهای تختجمشید جلوهای خاص به بنای هنرستان بخشیده است. ساختمان اداری بهوسیله کتیبهای از کاشی معرق با زمینه لاجوردی و نقوش سنتی که توسط عیسی بهادری طراحیشده و با خط زیبای نستعلیق حبیبالله فضائلی که «نام هنرستان هنرهای زیبا و تاریخ تأسیس 1315 » را در بر دارد، تزئین شده است. ساختمان کلاسها دارای پنجرههایی مشرف به حیاط از سمت جنوب با چشمانداز خیابان و رودخانه زایندهرود است.
کتیبههایی از جنس کاشی هفترنگ قسمتهای فوقانی و تحتانی و کنارههای اطراف پنجرهها را زیبا کرده است. نقوش اسلیمی، ختایی و ترنج بر زمینهای لاجوردی و آبی بر روی سطح گچ بدنه خودنمایی میکند. تزئینات سایر قسمتهای ایوان، راهرو، کلاسها و کارگاهها با پوشش گچ بهصورت کاملا ساده و عاری از هرگونه گچبری است؛ بهگونهای که سیدهادی امامی، معمار و پژوهشگر، درخصوص معماری این هنرستان به «اصفهان زیبا» میگوید: «هنرستان هنرهای زیبا جزو یکی از بناهای شاخص پهلوی اول اصفهان است که رویکرد هویتگرایی و ملیگرایی دارد و برگرفته از معماری دوران هخامنشی است. این نوع از معماری در معماری بانک ملی خیابان سپه نیز دیده میشود.»
باوهاوس اصفهانی!
امامی در ادامه به حضور آلمانها در دوره اول پهلوی در ایران اشاره میکند و میافزاید: «آلمانیها در دوره پهلوی اول در ایران حضور داشتند و در اصفهان، بناهایی توسط آلمانیها طراحی شد. این بنا قبلا در کوچه تلفنخانه و زیرنظر فردی آلمانی بود؛ ولی بعدها منتقل شد به خیابان چهارباغ تا رشتههای جدید هنری را دارا باشد و تا چندین سال عیسی بهادری مسئولیت طرح و برنامه این هنرستان را برعهده داشت و افراد شاخصی هم از این هنرستان فارغالتحصیل شدند.»
او با اشاره به مکتب باوهاوس آلمان که نام یک مکتب معماری است که از نام مدرسه هنر و معماری باوهاوس در آلمان گرفتهشده و پیشگام مدرنیسم در معماری بوده، خاطرنشان میکند: «این مکتب در ساختوسازهای دوره پهلوی اول نمود دارد؛ مثلا ساختمان دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تحت تأثیر این مکتب است و پلان و فضای رواقمانندی که بین دانشکدهها در جریان است، از این مکتب نشئتگرفته است. هنرستان هنرهای زیبا نیز از این مکتب بیش از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، الهام گرفته و پلان این هنرستان از تلفیق یک فضای خطی و یک فضای یو بهدستآمده که این فضا با ستون و سقف، حیاط مرکزی تشکیل داده و این ستونهای افراشته برگرفته از ستونهای افراشته هخامنشی است. در مکتب باوهاوس بهدلیل اقلیم آلمان، رواق وجود ندارد و پنجرهها چسبیده به پنجره خارجی نماست و ایوان سرتاسری و رواق و ستونها جلویش آمده است. شاخص این بنا ملیگرایی و هویت ایران باستانی است.»
موزه هنری
در رسانه ها نام این هنرستان با شخصیتهای ارزشمندی همچون نقاش ملکوتی، استاد فرشچیان و شاعر و نقاش برجسته ایرانی، سهراب سپهری گره خوردهاست. عیسی بهادری، اولین مؤسس و رئیس این هنرستان، اصالتا اهل اراک بود که برای تحصیل به تهران آمد و وقتی با هنرهای ایرانی آشنا شد، به اصفهان آمد. آن زمان فضا بهگونهای بود که افراد معمولا کمتر سراغ هنرهای سنتی می رفتند یا این هنرها بهصورت خانگی کار میشد؛ اما بعدها آثاری از این هنرستان شکل گرفت که حتی در نمایشگاههای خارجی و موزه لوور نیز به نمایش درآمد. این هنرستان در سال 1383 با شماره ثبت ۱۱۵۴۱ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
باید توجه داشت درحالیکه در برخی از کشورها هنرستانها در حال ادغام با دانشگاهها و دیگر مراکز آموزشی هستند، هنرستان هنرهای زیبا با پیشینهای قوی، روایتی استوار و معماری بینظیر ، یک میراث عظیم برای اصفهان است؛ میراثی که میتواند روح هنر را بیش از پیش در اصفهان بدمد. روایت ناگفتههای اساتید و پیشکسوتان این هنرستان نیز میتواند انگیزهبخش نسل جدید هنرجویان اصفهانی باشد.