واپسین یادگار صفوی

درست کنار بازار هنر در خیابان چهارباغ عباسی، مدرسه سیصد ساله چهارباغ را می‌بینید که در فهرست آثار ملی هم ثبت شده است. مدرسه‌ای که به نام‌های «مدرسه سلطانی» و «مدرسه مادر شاه» معروف بود، حالا به «مدرسه امام صادق» شناخته می‌شود. این مدرسه از سیصد سال پیش تا کنون کارکرد خود را حفظ کرده وهنوز به عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه اصفهان شناخته می‌شود. مهم‌ترین ویژگی این بنا که گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند، کاشی‌کاری‌های متنوع آن است که باعث شده آن را به عنوان موزه کاشی‌کاری بشناسند.

شایان ذکر است مادر نیکوکار شاه سلطان حسین این بنا را به عنوان مدرسه علمیه برای تحصیل طلاب، به همراه کاروانسرای عباسی (هتل عباسی کنونی) و بازارچه کوچک مجاور آن (بازارچه هنر کنونی یا به قول مشهور، بازارچه بلند)وقف کرد که امروزه اثر عمل نیک او پس از گذر سالیان دراز همچنان دیدنی است. این زن نیکوکار هرچند که با نام فرزندخود در تاریخ چندان سربلند نشده، به‌واسطه این سه بنا نام خود را برای همیشه درتاریخ ماندگار کرده است.

مدرسه صدر از جاذبه های مشابه این بنا می‌باشد و مدرسه سلطانی، مدرسه مادرشاه از نام های پیشین مدرسه چهارباغ است. این بنا در دوره صفوی به دست مادر شاه سلطان حسین(وهشاتین خاتون) و در سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ ق ساخته شده و در سال 1310 به شماره 116 ثبت گردیده است.

مساحت این مدرسه ۸۵۰۰ مترمربع بوده و این مکان به عنوان مدرسه علوم دینی بهره برداری می‌گردد.

مسیر رسیدن

از سی و سه پل که وارد چهارباغ شوید، باید کمی تقاطع آمادگاه را رد کنید تا به در چوبی مدرسه چهارباغ که ووردی اصلی مدرسه هم هست، برسید. از طرفی ممکن است از سمت دروازه دولت وارد چهارباغ شوید. در این صورت باید تقاطع شیخ بهایی-چهارباغ را رد کنید، کمی بعد از در بازارچه هنر به در مدرسه چهارباغ می‌رسید و ماجرای بازدیدتان هم اتفاقا از همین در ارزشمند آغاز می‌شود.

خیابان چهارباغ عباسی، ابتدای آمادگاه

نکته کاربردی گردشگرانه

آقایان تقریبا در همه مواقع سال می‌توانند از این بنای تاریخی دیدن کنند؛ اما خانم‌ها فقط در ایام نوروز این امکان را خواهند داشت؛ چرا که این بنا حوزه علمیه آقایان است. این بنا فقط در ایام عید به عنوان یک جاذبه گردشگری مطرح می‌شود و گردشگران می‌توانند بخش‌های مختلفش را (به جز اکثر حجره‌ها) ببینند. البته در طول سال برای برخی مراسم مذهبی هم درهای مدرسه چهارباغ به روی آحاد مردم باز است و همه می‌توانند جسته و گریخته این بنا را ببینند.

توصیه اکید ما این است در شب‌های احیا از این مدرسه‌مسجد بازدید کنید. در این زمان‌ها خانواده‌ها می‌توانند در مدرسه چهارباغ حاضر شوند. نکته حائز اهمیت برای حضور خانم‌ها در ایام عید استفاده از چادر است که البته امکان استفاده از چادرهای موجود در خود بنا هم وجود دارد. همچنین به تازگی پنجشنبه‌ها و جمعه‌ها این بنا میزبان گردشگران است و جلسات بحث مذهبی نیز برای گردشگران در این دو روز در ورودی مدرسه برگزار می‌شود. برای اطمینان از زمان این بحث‌ها به اطلاعیه‌هایی که در ورودی مدرسه زده شده، مراجعه کنید.

بدو ورود

سردر و کاشی‌کاری‌های زیبای نمای بیرونی و در را که دیدید، عطای جلوخان بنا را به لقایش ببخشید و وارد زیباترین مدرسه جهان شوید. اگر نوروز باشد و مادی پرآب و دور تا دور حوض با شب‌بوها تزئین شده باشد، یعنی بنا را در بهترین حالاتش دیده‌اید. در وسط دالان مدرسه سنگاب نفيسی قرار دارد که صلوات بر چهارده معصوم با تاريخ ۱۱۱۰ هجری بر روی آن حجاری شده است. اين سنگاب شاهکار هنر سنگ‌تراشی و خوشنويسی است. از «هشتی» ورودی، سمت راست را بگیرید و وارد حیاط مدرسه شوید. تعجب نکنید اگر هوس درس‌خواندن به سرتان زد!

روایت‌است که شاه سلطان حسین چندصباحی در یکی از حجره‌های مدرسه مشغول تحصیل بوده است و بنا بر تایید اکثر مورخان شاید اگر او هرگز به سلطنت نمی رسید هم دودمان پرشکوه صفوی منقرض نمی شد و هم استعدادهای ذاتی این شخصیت تامل‌برانگیز هدر نمی‌رفت.

مدرسه چهارباغ/محمد یزدی راد

پیش از ورود

اولین ملاقات شما با مدرسه، در فضایی است که معمارها آن را «جلوخان» می‌نامند. اگر راه زیادی آمده‌اید، روی سکوهای دو طرف ورودی که اصطلاحا «پیرنشین» خوانده می‌شود، بنشینید و کاشی‌های معرق، کتیبه سردر و مقرنس‌های زیبای ورودی را ببینید. این اولین درنگ شماست و البته آغاز تماشایی است که باید با درنگ‌های بی‌شمار همراه باشد. مدرسه چهارباغ و البته خیلی از بناهای اصفهان را نمی‌توانید بی‌درنگ ببینید.

بنابراین سریع وارد مدرسه نشوید! سیر و سیاحت در این بنا را باید از همان درب ورودی‌اش آغاز کنید که نمونه تحسین‌برانگیز صنایع ظریفه و تزئینات است. بر روی این در که با شیشه محافظت می‌شود، هنرمندان زرگری، طلاکاری، طراحی و قلمزنی‌ هنرمندانه کار کرده‌اند. بر دو لنگه چپ و راست اين در به خط نستعليق بسيار زيبا و به صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است. خطاط اين اشعار محمد صالح اصفهانی خوشنويس برجسته آن عصر است. و این فقط ورودی بناست!

گنبدگردی

برای دیدن گنبد مدرسه چهارباغ زوایای مختلفی را می‌توانید انتخاب کنید. متداول‌ترین زاویه، از داخل خیابان آمادگاه یا چهارباغ است. از طبقه دوم مجتمع عباسی هم زاویه جذابی برای دیدن گنبد دارید. از سوی دیگر، وقتی وارد مدرسه می‌شوید هم از نزدیک می‌توانید گنبد را در کنار مناره‌ها و پشت شاخ و برگ درختان تنومند کهن مدرسه ببینید.

گنبد مدرسه چهارباغ دومین گنبد زیبای شهر گنبدهای فیروزه‌ای است. از طرفی، اگر وارد هتل عباسی شوید، جایی که به خاطر کسب درآمد برای مدرسه ساخته شده بوده، در حیاط هتل نمای زیبایی از گنبد را خواهید دید که مخصوصا موقع غروب آفتاب حس و حال دل نشینی دارد.

کاشی‌گردی

در میان فضاهای مختلف مدرسه بگردید و حواستان به کاشی‌ها باشد. هر طرف بچرخید، رنگی است و طرحی و به قول نویسنده نامی اصفهان، لطف‌الله هنرفر، مدرسه چهارباغ «موزه کاشی‌کاری» است بس که هر سو را که نگاه کنید، کاشی‌های هفت رنگ، معرق، گره‌سازی، پیلی و معقلی‌ هستند.

حجره‌گردی

طالبان علم در این مدرسه علوم دینی، هر یک حجره‌ای دارند رو به حیاط باصفای بنا. حجره‌هایی که تعدادشان به 150 باب می‌رسد و دو طبقه هستند. نقشه اکثر حجره‌ها شبیه به هم است. همه از
یک ایوان کوچک و زیبا شروع می‌شوند، به فضای داخلی که یک اتاق نشیمن است، می‌رسد و در انتها هم صندوقخانه وجود دارد و البته حجره‌ها به بالاخانه هم مجهزند.

متاسفانه طی سال‌های اخیر تغییراتی در معماری داخلی برخی از حجره‌ها رخ داده که برخی از این تغییرات ایستایی بنا را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند.

حیاط مدرسه

نهر فرشادی که یکی از مادی‌های بسیار مهم اصفهان است، از میان این بنا می‌گذرد. چشم درختان کهنسال چنار مدرسه به همین رفیق قدیمی است که گاه و بی گاه خشک است به همدردی با زاینده رود.

شبستان گردی

شگفت انگیزترین ویژگی این بنا برای گردشگران وجود دوخاصیت برخاسته از تلفیق فیزیک صوت درمعماری این بناست که بدین شرح‌اند: اول اینکه، همچون عالی قاپو و شماری دیگر از بناهای تاریخی مشهور اگر دو نفر به صورت قطری زیرهریک از طاق‌های شبستان پشت به هم سخن خود را برای ستون نجوا کنند، فرد مقابل در کمال حیرت قادر به شنیدن صدای دیگری است؛ حال آنکه دیگر افراد امکان اطلاع از محتوای پیام این دو را نخواهند داشت.

دوم اینکه اگر بازهم دو نفر دقیق با فاصله یکسان از مرکز هرطاق به صورت موازی با اضلاع (و نه مثل حالت قبل به شکل قطری) باهمدیگر حرف بزنند، به وضوح شاهد تشدید صدا می‌شوند؛ انگار که از بلندگو استفاده می‌کنند؛ در حالی که اگر یکی نسبت به مرکز دورتر باشد، این اتفاق نمی افتد و پیشنهاد ما این است که حتما این دو پدیده شگفت را آزمایش کنید تا خاطره بازدیدتان ماندنی‌تر بشود.

مدرسه چهارباغ/حمیدرضا نیکومرام

ایوان‌گردی

مدرسه چهار ایوانی است. چهار حیاط‌خلوت هم دارد که البته با تصوری که همه ما از «حیاط خلوت» داریم، بسیار متفاوت‌اند؛ فضاهایی که شما را یک راست به آسمان وصل می‌کنند و راه‌پله‌ها برای رسیدن به ورودی حجره‌های طبقه بالا از همین جا می‌گذرد.

مرتفع‌ترین و البته وسیع‌ترین ایوان مدرسه، ایوان شمالی است و در در جبهه مقابل آن گنبد و مناره های ایوان جنوبی دیده می‌شود. جذاب‌ترین مکان‌ مدرسه ایوان شمالی است که دهانه نسبتا عریض و ارتفاع زیادی دارد و اینجا که بایستید، می‌توانید نمای جذابی از گنبد و مناره‌ها را مشاهده کنید. اگر تا ایوان جنوبی بروید و زیر گنبد بایستید، می‌توانید کتیبه داخلی را ببینید که به خط عبدالرحيم جزايری، خوش نويس عصر صفويه است.

ایوان‌های مدرسه چهار باغ/امیر حسینی

از منبر مرمرین تا حجره سلطان

منبر دوازده پله مرمرین مدرسه هم توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب می‌کند و می‌توانید بهترین نمونه هنر حجاری و سنگ‌تراشی صفوی را در آن ببینید. منبر همیشه جفتی دارد به نام محراب! در این مدرسه هم می‌توانید در کنار منبر، محراب زیبا را هم تماشا کنید. هنرنمایی هنرمند خطاط، محمد صالح اصفهانی را ببینید. شبستان مسقف مدرسه چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درب منبت کاری بسيار نفيسی به محوطه زير گنبد مربوط می شود.

در اين شبستان سه محراب وجود دارد که کتيبه های اطراف آنها را محمد مومن الحسينی به سال ۱۱۱۸ هجری کتابت کرده است. بعد، حجره مخصوص شاه سلطان حسین را ببینید که در آن وسایل قدیمی به قدمت سیصد چهارصد سال به نمایش درآمده و سنگاب‌ها و ساعت آفتابی مدرسه هم دیدنی هستند؛ اجزایی که هنرمندانه برای آرامش آنهایی که به تحصیل علوم دینی مشغول‌اند، تدارک دیده شده‌ است.

توصیفات دیگران

مرحوم جناب در کتاب «الاصفهان» (صفحه 68) طول و عرض این مدرسه را 110در 115 ذرع و تعداد حجرات آنرا جمعا 96 و طلاب و مشتغلان و سکنه آنجا را 55 نفر می نویسد.

در کتاب «حیات طیبه» به نقل از آیت الله العظمی مظاهری، رئیس حوزه علمیه اصفهان نوشته شده: «آقای طیب حوزه را زنده کردند، مدرسه چهارباغ بسته بود. می خواستند مدرسه چهارباغ را مثل هتل عباسی، هتل کنند. افرادی مثل آقای خراسانی و آقای طیب و آقای مفید نگذاشتند. عمده در این باره آقای خراسانی، و البته از نظر تدریس و علمی آقای طیب، مدرسه چهارباغ را باز کردند؛آن وقت 64 تا طلبه داشت، خیلی عالی بود، ایشان پیاده به مدرسه می رفتند و پیاده بر می گشتند که در آن وقت خیلی مشکل بود.»

در کتاب خاطرات اعتمادالسلطنه آمده: «از آنجا کج کرده به چهارباغ قدیم رفتیم و به مدرسه چهارباغ که از بناهای شاه سلطان حسین [است و] به مباشرت آقا کمال ساخته بود [رفتیم]. درش نقره، صحن مدرسه مشجر [است] و چنارهای قوی هیکل داشت. چهارگوشه مدرسه چهار خلوت داشت که تا دو ذرع از زمین گذشته یک پارچه مرمر بود و از آن به بالا یک قدح چینی فغفوری.

در حقیقت به جنگ مسجد شاه رفته. فرقی که دارد در اینجا درخت غرس شده و در اطراف حجرات و خلوت و باغچه دارد. یکی از جاهای دیدنی اصفهان همین مدرسه و مسجد است که حقیقت مافوق تصور شخص است. غروب از آنجا با کمال تاسف و تحزن و افسردگی مراجعت کردم.»

لطف الله هنرفر در کتاب «اصفهان» راجع به مدرسه سلطانی چهارباغ چنین می نویسد: «این مجموعه جواهر گرانبها را که آفتاب ایران در زیر امواج خود باجلال و شکوه می آراید، می‌بینیم؛ اما هنکامی که به‌دقت توجه کنیم، کهنگی و خرابی نمایان است؛ قشنگی و زیبایی این بنا آخرین سرابی است که پس از چند سال نابود می شود.

گنبد شکاف خورده، قسمت‌های بالای مناره ها ریخته و روپوش مینایی آنها که رنگش مانند آغاز ساختمان تازه و خرم است، در چند جا ریزش کرده و از این رو آجرهای خاکستری رنگ و سوراخ ها و شکاف ها نمایان شده اند و از درون شکاف‌ها، علف ها و گیاه های خودرو آویزان است.»

نویسنده: امیرعلی سهیلی ایرانگرد و دانشجوی پزشکی