به گزارش اصفهان زیبا؛ در طول تاریخ بشر، تجارت، زیارت، سیاحت و جست‌وجو برای معیشت بهتر، همواره از اصلی‌ترین دلایل سفر انسان‌ها بوده است. لزوم وجود مأمن و سرپناهی برای استراحت و اقامت مسافران در طول این مسیر سبب شده مکان‌هایی با معماری و سبک‌های متفاوت در طول دوران مختلف به‌وجود آید.
کاروان‌‌سراهای ایرانی در طول تاریخ
قدیمی‌ترین شکل این‌گونه استراحتگاه‌ها در تاریخ ایران‌زمین که تاکنون شناخته شده است، به دوران هخامنشیان برمی‌گردد. هردوت، تاریخ‌نگار یونانی، از ساختمان‌هایی یاد می‌کند که به‌دست هخامنشیان میان شوش و سارد بنا شده بود.
او از یکصد‌ویازده بنای همسان یا کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که در فاصله‌ای حدودا ۲۵۰۰کیلومتری میان پایتخت هخامنشی و سارد ساخته شده بود که کاروانیان در طول سه‌ماه این فاصله را می‌پیموده‌اند.
در دوران حکومت ساسانیان ساخت راه‌ها و امنیت جاده‌ها اهمیت بیشتری یافت؛ درنتیجه کاروان‌‌سراهای مجهزی بنا شد که برخی از آن‌ها ازجمله کاروان‌‌سرای دروازه گچ، کنار سیاه در استان فارس، دیرگچین و رباط انوشیروانی در امتداد جاده ابریشم تا به امروز پابرجا هستند.
کاروانسرا لغتی با ریشه پهلوی است و معنای آن، محل استقرار گروهی است که با هم سفر می‌کنند. با توجه به ابتکار ایرانیان در ساخت این‌گونه سازه‌ها، این اصطلاح از زبان فارسی
به بسیاری دیگر از زبان‌ها نیز راه یافته است.
در آغاز به قدرت‌رسیدن اعراب، امور تجاری و بازرگانی در ایران برای مــدتــی رونــق خـود را از دســت داد. راه‌سازی به دست فراموشی سپرده شد و کاروان‌‌سراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. در دوران آل‌بویه، سامانیان و آل‌زیار هرکدام از حکومت‌ها بنـاهـای کـاروان‌‌سـرایــی عــام‌المنفعــه متعددی بنا کردند.
دارالضیافه اصفهان
در زمان به قدرت‌رسیدن سلجوقیان راه‌های جدیدی پدید آمد و برای آسایش کاروانیان، کاروان‌‌سراهایی ساخته شد. در این دوران، شهر اصفهان نیز به دلیل اهمیت جغرافیایی و سیاسی، از داشتن این‌گونه بناها بی‌نصیب نبود. یکی از قدیمی‌ترین بناها با کاربری استقرار مسافران در شهر اصفهان «دارالضیافه» بوده است. این بنای باشکوه در محله جوباره واقع و ظاهرا در دوران سلطان سنجر سلجوقی بنا شده است. هرچند کتیبه‌ای مستند از تاریخ بنا در دسترس نیست و تنها کتیبه‌های موجود مربوط به دو مناره باقی‌مانده از این کاروان‌‌سرای کهن است که تاریخ دوران ایلخانی را نشان می‌دهد؛ بااین‌حال به نظر می‌رسد این دو مناره احتمالا از الحاقات دوران ایلخانان بوده است.
دوران طلایی کاروان‌‌سراسازی در اصفهان
هجوم اقوام مختلف و فرازوفرودهای تاریخی و تغییرات شهرسازی شهر اصفهان تا دوران صفوی، سبب شد که اکثریت قریب به‌اتفاق کاروان‌‌سراهای موجود امروز این شهر، یادگار دوران صفویه به بعد باشد. دوران صفویه نه‌تنها برای اصفهان؛ بلکه برای ایران طلایی‌ترین و شاخص‌ترین دوران ساخت کاروان‌‌سراها بود.
در عصر شاه‌عباس اول، روابط ایران با کشورهای اروپایی وسعت یافت؛ درنتیجه رفت‌وآمد هیئت‌های سیاسی و بازرگانی به ایران شدت گرفت و نوآوری‌های تازه‌ای از هنر و معماری خارجی، در صحنه‌های ساختمانی ایران راه پیدا کرد. شاه پیوسته درصدد توسعه تجارت خارجی کشور بود و از این نظر سعی داشت تا رضایت مسافران و کاروانیان داخلی و خارجی را فراهم سازد؛ به همین منظور دستور داد این بناها را در گوشه و کنار کشور و بر سر راه‌ها ایجاد کنند.بـازرگانـان و مالکـان و ثـروتمنــدان شهرستان‌ها وظیفه داشتند در بین راه‌ها کاروانسرا بسازند؛ درنتیجه به‌یک‌باره در عرض مدت کوتاهی در تمام ایران کاروان‌‌سراهای متعددی به وجود آمد.
در زمان صفویه کاروان‌‌سراهای درون‌شهری نیز توسعه یافت؛ تا جایی که در هر یک از کاروان‌‌سراها کالای به خصوصی موردمعامله قرار می‌گرفت و تجار در ارتباط با مال‌التجاره خود می‌توانستند در کاروان‌‌سراها رفت‌وآمد کنند و به دادوستد بپردازند.
چنانکه در کتب تاریخی ضبط شده است، شاه‌عباس تعداد 999 باب کاروانسرا در سراسر کشور احداث کرد. بسیاری از سیاحانی که در آن زمان به ایران آمدند، از این کاروان‌‌سراها نام برده و مدت‌ها در آنجا زندگی کرده‌اند.
تاورنیه، تاجر فرانسوی، نوشته است: «بعضی از کاروان‌‌سراهای ایران گنجایش یکصد مسافر را با اسب‌ها و کالاهایشان داشته تا مسافران بتوانند مدت‌ها با آسایش و امنیت در آنجا به استراحت بپردازند.»
ژان شاردن نیز تعداد حجرات و اتاق‌های یکی از این کاروان‌‌سراها را 250 باب دانسته و نوشته است: «کاروانسرا دارای حوض بزرگی در وسط و درختان تنومندی در اطراف است.» تعداد کاروان‌‌سراهای اصفهان در عهد صفویه حدود 182 باب ذکر شده است. کاروان‌‌سراهای مادرشاه، بیگدلی، ساروتقی، مقصود عطار و انوشیروان تعدادی از مهم‌ترین سراهای باقی‌مانده از دوران صفوی در شهر اصفهان است.
کاروان‌‌سراهای اصفهان بعد از عهد صفویه
حمله افغان‌ها به اصفهان سبب فقدان امنیت راه‌ها شد. با ناامنی پیش‌آمده، مسافرت بازرگانان و هیئت‌های تجاری و سیاسی دچار وقفه شد. درنتیجه نه‌تنها کاروان‌‌سراهای جدیدی ساخته نشد؛ بلکه کاروان‌‌سراهای قدیمی نیز به علت عدم تردد مسافران، متروک ماندند.
در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه در ایجاد کاروان‌‌سراها تغییرات چندانی به وجود نیامد و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. ازنظر طرح و نقشه، کاروان‌‌سراهای دوره‌های یادشده عموما از نوع چهارایوانی بـود؛ همچنیــن تعـداد بسیاری از کاروان‌‌سراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شد.
شروع دوران هتلداری در اصفهان
در اواخر دوران قاجار و بعدتر، در دوران مدرنیته ایران، رفت‌وآمد با کشورهای اروپایی و آشنایی با فرهنگ غربی، همچنین ورود وسایل نقلیه موتوری و نوسازی راه‌ها، تغییرات اساسی در شکل و معماری بناهایی که پذیرای مسافران بود، به وجود آمد. کم‌کم بناهایی جدید و چندطبقه‌ای به اسم «هتل» در دل شهرها ساخته شدند؛ بناهایی که نه‌تنها به‌عنوان استراحتگاه مسافران، بلکه محلی برای ارائه اغذیه و اشربه جدید ظهور کرد و گاهی مرکزی برای ارائه نمایش‌نامه‌ها و کنسرت‌های موسیقی بود.
هتل معروفی که خوابگاه پسران شد
اولین و یکی از قدیمی‌ترین این هتل‌ها در شهر اصفهان «هتل جهان» بود که در خیابان چهارباغ روبه‌روی بازار هنر بنا شد. این هتل در سال 1307 با نام هتل «امریک» افتتاح شد، بعدتر نام آن به هتل «فردوسی» و نهایتا به هتل «جهان» تغییر پیدا کرد.
مؤسس این بنا آقای تونی هوانسیان از ارامنه شهر اصفهان بود که علاوه بر این هتل، مؤسس اولین عکاس‌خانه شهر اصفهان، اولین واردکننده دوچرخه و بنیان‌گذار نخستیـن درشکه‌خانه و کارخانه لیمونادسازی در شهر اصفهان بود. هرچند در طی دهه بیست و سی تعداد زیادی مهمان‌پذیر و مهمانخانه در شهر اصفهان به وجود آمد؛ اما تا زمان تکمیل ساخت هتل شاه‌عباس در سال 1345، هتل جهان تنها هتل اصلی و مرکز اصلی تئاتر شهر اصفهان بود؛ازاین‌رو شخصیت‌های شاخص فرهنگی مانند عارف قزوینی، صادق هدایت، پرفسور پوپ و بسیاری دیگر هنگام سفر به شهر اصفهان در این هتل مستقر شدند.
هتل جهان تا اوایل دهه شصت همچنان به کار خود ادامه داد؛ اما عدم رسیدگی و تغییرات فرهنگی و جنگ سبب شد این بنا متروک و خالی از مسافر شود. درنتیجه کاربری آن به خوابگاه پسرانه دانشگاه هنر تغییر یافت و پس از چندی به‌کل تعطیل شد.
تا همین چند سال پیش این ساختمان زیبای متروک در خیابان چهارباغ روند زوال و تخریب را می‌پیمود و هرازگاهی خبری از فروریختن سقفی و ایوانی از آن رسانه‌ای و موجب نگرانی دوستداران فرهنگ و آثار تاریخی می‌شد. خوشبختانه از سال 1398 تصمیمی مبنی بر بازسازی و مرمت هتل جهان گرفته شد و هم‌اکنون عملیات عمرانی و مرمت این بنای تاریخی در دست انجام است.
ظهور گاراژهای مسافربری در اصفهان و مرمت هتل شاه‌عباس
با خاموش‌شدن شعله‌های جنگ جهانی دوم و آرامش نسبی کشور پس از حوادث اشغال ایران، همچنین توسعه شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌شهری، تعداد زیادی گاراژ مسافربری همچـون تی‌بی‌تی، گیتی‌نورد، میهن‌تور، ایران‌پیما، ترانسپورت و… در خیابان چهارباغ تأسیس شد. حجم مسافران تازه‌وارد سبب شد چندین مسافرخانه در طول خیابان چهارباغ پدید آید. مهمان‌پذیر سعدی (1323)، پارس (1329) و … از آن جمله‌اند. به دلیل تردد زیاد اتوبوس‌های مسافربری و اخلال در رفت‌وآمد خیابان چهارباغ، این گاراژها مدتی بعد به خیابان شاهپور و مسجد سید منتقل شدند و باعث ایجاد تعدادی مسافرخانه جدید در همان حوالی شد.
یکی از مهم‌ترین رویدادها در تاریخ هتلداری شهر اصفهان مربوط به نوسازی کاروان‌‌سرای مادرشاه و تأسیس هتل شاه‌عباس کبیر بود. این کاروانسرا جنب مدرسه چهارباغ یکی از شاخص‌ترین و نفیس‌ترین کاروان‌‌سراهای ایران در زمان شاه سلیمـان و شاه سلطان حسین صفوی توسط مادر شاه سلطان حسین بنا شد. ساخت این مجموعه که شامل مدرسه علمیه، کاروانسرا و بازارچه است در دوران سلطان حسین پایان یافت؛ اما با بروز فتنه افغان روبه‌زوال و خرابی رفت.
در دوران محمدشاه قاجار این مجموعه بازسازی شد و رونق دوباره یافت. این بنای صفوی در اواخر دوران قاجار توسط ظل السلطان به محل پادگان و آمادگاه سوار نظام تبدیل و بازارچه بلند در جوار آن نیز مبدل به انبار علوفه و آخور اسب‌های سربازان شد. دلیل نامیده‌شدن خیابان آمادگاه با این نام، همین دلیل تاریخی است.در میانه دهه سی با عقد قراردادی مابین اداره اوقاف و بیمه ایران مقرر شد ساختمان کاروان‌‌سرای صفوی مادرشاه به هزینه و سرمایه بیمه ایران بازسازی و دوباره کاربری اصلی خود را بازبیابد و تبدیل به مهمان‌سرایی تازه شود. مرحوم رضا ارحام صدر در دوره تصدی مدیریت شعبه بیمه ایران در شهر اصفهان، مقدمات بازسازی این کاروان‌‌سرای تاریخی را فراهم ساخت و با همکاری آندره گدار، باستان‌شناس و معمار بزرگ فرانسوی طراحی و ساخت هتل شاه‌عباس کبیر آغاز شد.
طراحی این هتل به نحوی است که به‌عنوان موزه‌ای از هنرهای تزیینی اصیل ایران تلقی شده و از زیباترین هتل‌های خاورمیانه محسوب می‌شود. تلفیق هنر صفوی و مدرن به بهترین شکل ممکن سبـب شـده این بنا همچون جواهری در قلب شهـر اصفهان بدرخشد.
دوران اوج هتلداری در اصفهان
توسعـه صنعت گردشگری داخلی و خارجی در دهه چهل و پنجاه، دوران اوج هتل‌سازی در شهر اصفهان بود. هتل‌های کارون (1343)، عالی‌قاپو (1347)، پارک (1349) و توریست (1349) ازجمله هتل‌های ساخته‌شده در دهه چهل است.
یکی از جنجالی‌ترین ساخت‌وسازهای این دوران مربوط به ساخت هتل کوروش است. ساخت این هتل در سال 1347 در قسمت جنوب رودخانه زاینده‌رود و در نزدیکی پل تاریخی سی‌وسه‌پل کلید خورد. این پروژه به دلیل نزدیکی به حریم رودخانه و پل تاریخی در حین ساخت‌وساز متوقف شد؛ اما نهایتا در سال 1351 زیر نظر هتل‌های زنجیره‌ای شرایتون آغاز به فعالیت کرد. بعد از یک سال نام آن به هتل کوروش تغییر یافت. با وقوع انقلاب اسلامی و تغییر نام خیابان‌ها و اماکن، ابتدا نام این هتل به قدس و سپس به کوثر تغییر داده شد.از دیگر هتل‌های ساخته‌شده در دهه پنجاه می‌توان از هتل‌های جلفا (1354)، سوییت (1354)، داریوش یا پیروزی فعلی (1354)، ایران (1354) و اصفهان (1355) نام برد.
دوران طلایی خانه‌های قدیمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی
با وقوع انقلاب اسلامی و بروز جنگ صنعت گردشگری دچار رکود شد؛ بنابراین ساخت هتل‌های جدید به دهه‌های بعد موکول شد. در سال‌های پس از جنگ ساخت هتل‌ها و هتل‌آپارتمان‌هایی مانند هتل چهل‌پنجره، سفیر، طوبی، آسمان، ملل و بسیاری دیگر کلید خورد.
یکی از نکات جالب‌توجه و ارزشمند در صنعت هتلداری و گردشگری در دودهه اخیر بازسازی و به‌کارگیری خانه‌های تاریخی و کاروان‌‌سراهای قدیمی برای اسکان مسافران خارجی و داخلی است که علاوه بر ارزش‌های فرهنگی و میراثی، یکی از عوامل بازدارنده تخریب این‌گونه بناها و مشوقی برای حفظ و حراست از آن‌هاست؛ دیدگاهی که متأسفانه پیش از این وجود نداشت و منجر به تخریب گسترده بافت تاریخی و منازل ارزشمند صفوی و قاجاری شد. هم‌اکنون در حدود صدوسی هتل، مهمان‌پذیر و اقامتگاه سنتی در شهر اصفهان مشغول به فعالیت‌اند که اکثرا به‌دلیل رکود پیش‌آمده در سال‌های اخیر در صنعت گردشگری و فصلی‌بودن مسافران با مشکلات عدیده اقتصادی روبه‌رو هستند.
این تعـداد اقامتگـاه در مقـایسه با شهرهای کوچک‌تر در کشورهای مجاور رقم چشمگیری نیست و شهر اصفهان شایستگی و ظرفیت آن را دارد که با سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت گردشگری میزبان گردشگرانی بسیار بیشتر و باثبات در طول سال باشد که نتیجه آن توسعه و رشد صنعت هتلداری در آینده خواهد بود.
تغییر از کاروانسرا بـه هتل یعنی تغییر سبک زندگی اجتماعی
در دورانی که کاروان‌‌سراها جایی برای اطراق و استراحت مسافران بین‌راهی بود، مردم از اقصی نقاط ایران و جهان به این کاروان‌‌سراها می‌آمدند و به‌دلیل شکل‌گیری شبکـه فرهنگـی ملی و بین‌المللی به خاطر قرارگرفتن ایران در چهارراه تجاری شرق و غرب بسیاری از ارتباطات بین فرهنگی و بین‌الاجتماعی نیز در این مکان‌ها شکل می‌گرفت.
ردوبدل‌کردن اخبار و اتفاقات روزمره و همچنین نقطه تجمع گروه‌های مختلف مردمی که از نقاط مختلف ایران به کاروان‌‌سراها می‌آمدند، موجب می‌شد این مکان‌ها به‌عنوان نقاطی از شبکه فرهنگی جامعه ایرانی، کارکرد جامعه‌پذیری هم داشته باشند و حضور در این مکان‌ها به آشنایی افراد با لایه‌ها و بافت‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی کمک کند؛ چیزی که کم‌وبیش در پایانه‌های مسافربری در دوره کنونی با آن مواجهیم؛ اما به دلیل گذران وقت کمتر در این پایانه‌ها به نسبت کاروان‌‌سراهای قدیم، کارکرد جامعه‌پذیری آن نیز کمتر است.
شکل مردمی کاروان‌‌سراها در مقایسه با صورت اداری و تجاری پایانه‌ها و هتل‌های امروزی، این امکان را برای مردم قـدیم فراهم می‌کرد تا از کاروان‌‌سراها به‌عنوان پل‌های ارتباط اقتصادی با جوامع دیگر ایرانی و غیرایرانی استفاده کنند؛ اما در دوران جدید با تغییر بافت جامعه و قرارگرفتن مبادلات در چارچوب‌های بروکراتیک مدرن، امکان مواجهه بی‌واسطه مردم یک جامعه با جامعه دیگر گرفته شد.
از طرف دیگر کاروان‌‌سراهای دوران قدیم در چارچوب معادلات طبقاتی قرار نداشت؛ به این معنا که همه مردم اعم از حاکم و امیر و غنی و فقیر در یک بازه زمانی به‌منظور استراحت بین‌راهی مجبور بودند در این کاروان‌‌سراها اقامت کنند و رودرروی یکدیگر باشند؛ اما تبدیل شکل کاروان‌‌سرایی پذیرایی از گردشگر و مهمان به شکل هتلداری آن، موجب شد هتل‌ها بسته به قیمت و امکاناتی که دارند موردپسند و انتخاب طبقات مختلف اجتماعی و اقتصادی جامعه قرار گیرند و عملا به این اتفاق دامن زد که بسیاری از هتل‌ها محلی برای استراحت سرمایه‌داران و مرفهان و بسیاری از مهمان‌سراهای امروزی محلی برای اقامت مسافران کمتربرخوردار باشند؛ بنابراین این تغییر، نمادی از تحول از جامعه مسطح قدیمی به جامعه طبقاتی امروزی قلمداد می‌شود.
