به گزارش اصفهان زیبا؛ در دوره مشروطیت، شعرا و نویسندگان اصفهانی متعددی به نگارش آثار مختلفی در زمینه‌های سیاسی، تاریخی، جغرافیایی، ادبی، فقهی و فلسفی در روزنامه‌ها یا کتاب‌های خودپرداختند، به طوری که اصفهان را می‌توان یکی از پیشتازان قلم در عصر مشروطه دانست.
آنچه در ادامه می‌خوانید برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد استاد احمد زمانی است که در صفحات 163 الی 168 به معرفی مختصر شعرا، نویسندگان و روزنامه‌های اصفهان در دوره مشروطیت پرداخته است.
این رساله در رشته تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، با راهنمایی دکتر رضا شعبانی و مشاوره دکتر عزیزالله بیات در سال 1372 دفاع شده است.
شعرا و نویسندگان اصفهان
شعراء:
در دوره نهضت مشروطیت، شعرای والامقامی در اصفهان می‌زیستند. این گویندگان علیرغم حوادث گوناگون داخلی و خارجی اشعار فراوانی سرودند. معروف‌ترین شعرای این دوره عبارتند از:
۱- سها: میرزا محی الدین محمد فرزند شاعر معروف همای شیرازی (۱۲۹۰ -۱۲۱۲ ه.ق) و برادر عنقا و طرب بود. وی در سال ۱۲۶۲ ه.ق متولد و در سال ۱۳۳۸ ه.ق از دنیا رفت. وی شاعری غزلسرا بود که بخشی از اشعار وی از سوی برادرزاده‌اش استاد جلال الدین همایی منتشر گشته است.(۱)
۲- دهقان سامانی: میرزا ابوالفتح ملقب به سیف الشعراء از اهالی سامان بود. تولد وی در حدود سال 1267 ه.ق و وفاتش در ۱۳۲۶ ه.ق بوده است. وی شاعری غزلسرا بود. دیوان قصاید و غزلیات و منظومه مثنوی «هزار دستان» وی چاپ و منتشر گشته است.(۲)
3- گلشن: میرزا عبدالوهاب ایرانپور در سال ۱۲۹۶ در اردکان یزد متولد شده و در هشت سالگی به اصفهان آمد. وفات وی در ۱۳۵۶ ه.ق می‌باشد. وی منظومات مختلفی از جمله «عقل و جنون» و «مشروطه‌نامه» سروده است و مدتی مدیریت روزنامه اختر مسعود را بر عهده داشت.(۳)
4- حقیقت: سید احمد نوربخش دهکردی متولد حدود ۱۲۸۵ ه.ق بوده و در سال ۱۳۳۹ ه.ق وفات یافت. وی از مشایخ طریقه خاکساری بود و در جریان فتح اصفهان با آشتی دادن ضرغام السلطنه و صمصام السطلنه کمک مؤثری به فتح اصفهان نمود. از وی کتب مختلفی باقی مانده است که دیوان شعر وی به همت حاج آقا رحیم حقانی دهکردی به چاپ رسیده است.(4)
۵- آتش: میرزا حسن در سال ۱۲۸۶ ه.ق متولد و در سال ۱۳۴۹ ه.ق از دنیا رفت. دیوانش با مقدمه استاد همائی به چاپ رسیده است.(6)
6- ذوقی: میرزا ابوالقاسم متوفی ۱۳۳۶ ه.ق می‌باشد و دیوان شعر وی توسط برادرش حاج محمدکاظم غمگین به چاپ رسیده است.(6)
7- غمگین: حاج محمدکاظم در سال ۱۲۸۵ ه.ق متولد و در سال ۱۳۵۵ ه.ق وفات یافت. دیوان قصاید و غزلیات وی توسط برادرزاده شاعرش مجید اوحدی یکتا و با مقدمه استاد همائی به چاپ رسیده است.(۷)
8- سینا: مصطفی قلی خان کرونی در سال ۱۲۹۳ ه.ق متولد و در سال ۱۳۵۳ ه.ق از دنیا رفت. دیوان وی در زمان خود او به چاپ رسید.(۸)
۹- منعم: میرزا شکرالله در سال ۱۲۸۵ ه.ق متولد و در سال ۱۳۶۰ ه.ق از دنیا رفت. دیوان شعر وی با نام «سفره منعم» به چاپ رسیده است.(۹)
۱۰- مکرم: میرزا محمدعلی مکرم در سال ۱۳۰۴ ه.ق در حبیب آباد برخوار متولد شد. در اوان نوجوانی وی به سبب درگیری با معلمین از مدارس علمیه رانده شد. درگیری وی با اکثریت روحانیون در سال‌های بعد ادامه یافت. مکرم در سال ۱۳۲۶ ه.ق با سرودن منظومه «فتح المجاهدین» به تشریح جنایات اقبال الدوله و معدل الملك و فتح اصفهان به دست بختیاری‌ها پرداخت. وی در سال‌های بعد به کارهای روزنامه نگاری، وکالت و سرپرستی کتابخانه شهرداری اشتغال داشت و به سال ۱۳۸۴ ه.ق (۱۳۴۴ ه.ش) از دنیا رفت. دیوان اشعار وی در زمان حیاتش به چاپ رسید.(۱۰)
۱۱- طرب: میرزا ابوالقاسم محمدنصیر فرزند همای شیرازی در سال ۱۲۷۶ ه.ق در اصفهان متولد شد. وی دروس حوزوی را نزد جهانگیرخان، میرزا محمدهاشم چهارسوقی و آخوند ملامحمد کاشانی و دروس ادبی و دقایق شعری را نزد دو برادر بزرگترش ملک الشعراء ميرزا محمدحسین عنقا و محی الدین محمد سها فرا گرفت. طرب در اوایل عهد شاعری به سبک مخصوص عراقی اصفهانی جدید غزلسرایی می‌کرد و بعداً در قصیده سرایی سبک خراسانی را دنبال می‌کرد.
خواندن قصیده سلام در اعیاد و جشن‌های رسمی حاکم اصفهان پس از فوت برادرش عنقا (۱۳۰۸ ه.ق) به وی محول شد.
به هنگام شروع نهضت مشروطیت، وی به طرفداری از نهضت و همکاری با حاج آقا نورالله (رهبر مشروطه خواهان اصفهان) پرداخت و اشعار چندی در این باره سرود. اما وقایعی نظیر شهادت حاج شیخ فضل ا… نوری وی را دلسرد و نادم ساخت. وی در سال ۱۳۳۰ ه.ق از دنیا رفت. دیوان اشعار وی از سوی فرزند وی استاد جلال الدین همایی چاپ و منتشر گشته است.(۱۱)
روزنامه‌ها و جراید:
نهضت مشروطیت در اصفهان همانند نقاط دیگر باعث گسترش انتشار روزنامه‌ها و مجلات می‌شود. در سال ۱۳۲۴ ه.ق در اصفهان دو روزنامه «الجناب» و «انجمن مقدس ملی اصفهان» منتشر شده و در سال بعد هشت روزنامه دیگر به این روزنامه‌ها اضافه می‌شود. در دوره استبداد صغیر به لحاظ شرایط خاص سیاسی اصفهان بعضی روزنامه‌های مشروطه‌خواه در این شهر ادامه حیات داده و مجدالاسلام نیز «کشکول» خود را به جای تهران در اصفهان منتشر می‌نماید.(۱۳) اینک روزنامه‌های آن ایام و مدیران آنان را به ترتیب تاریخ انتشار به اختصار معرفی خواهیم نمود.
الجناب:
روزنامه الجناب اولین روزنامه‌ایست که در دوره مشروطیت اصفهان در ۲۰ شوال ۱۳۲۴ ه.ق به مدیریت حاج میرسید علی جناب منتشر می‌شود. این روزنامه طرفدار مشروطیت بوده و در جریان عزل ظل السلطان از حکومت اصفهان در سال ۱۳۲۵ ه.ق از مواضع مردم و علما حمایت می‌کند.
از این روزنامه که به صورت هفتگی منتشر می‌شده، سیزده شماره آن در کتابخانه ملی موجود است. مدیر این روزنامه حاج میرسید علی جناب در سال ۱۲۷۸ ه.ق در اصفهان متولد و تحصیلات مقدماتی، دینی و ریاضیات را نیز در همین شهر گذراند. از وی کتابی به نام «الاصفهان»، و جزوه کوچکی به نام «راهبر برای مسافرین اصفهان» منتشر شده است.
حاج میرسید علی جناب در ۱۳۴۹ ه.ق در تهران درگذشت.(14)
انجمن مقدس ملی اصفهان:
روزنامه انجمن اصفهان مهم‌ترین روزنامه مشروطیت اصفهان است که اولین شماره آن در ۲۱ ذیقعده ۱۳۲۴ ه.ق به مدیریت آقا سراج الدین صدر جبل عاملی موسوی منتشر گشت. این روزنامه در سال دوم به نام «انجمن مقدس ملی اصفهان» و در سال سوم و چهارم به نام «انجمن اصفهان» و بصورت هفتگی منتشر می‌گشت. روزنامه به عنوان ارگان انجمن ولایتی اصفهان اخبار انجمن اصفهان را به صورت مشروح منتشر می‌کرد و در دوره استبداد صغیر نیز انتشار آن ادامه یافت و آخرین شماره آن در هشتم ذیحجه ۱۳۲۹ ه.ق منتشر گشت.(۱۵)
جهاد اکبر:
روزنامه جهاد اکبر از روزنامه‌های مهم مشروطه اصفهان است که اولین شماره آن در ششم محرم ۱۳۲۵ ه.ق به مدیریت میرزا علی آقا خراسانی منتشر شد. مدیریت روزنامه بنای انتشار هفتگی آن را داشته است اما به دلایل گوناگون در مواردی فواصل انتشار روزنامه بیش از یک هفته بوده است. روزنامه از نظر سیاسی خط مشی مشروطه خواهان اصفهان را دنبال کرده و انتشار روزنامه تا سال ۱۳۲۷ ه.ق و فتح تهران ادامه می‌یابد. از شماره بیست و شش روزنامه، میرزا محمدعلی علم به معاونت روزنامه منصوب می‌شود. میرزا علی آقا خراسانی که به دلیل انتشار روزنامه فوق به جهاد اکبر معروف شد و مدت‌ها مدعی العمومی عدلیه اصفهان و ریاست دادگستری یزد را به عهده داشت، در سال ۱۳۲۵ هجری شمسی از دنیا رفت. چهل و پنج شماره از این روزنامه در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.(۱۶)
نامه حقیقت:
نامه حقیقت چهارمین روزنامه دوره مشروطیت اصفهان است که اولین شماره آن در بیست و دوم محرم ۱۳۲۵ ه.ق به مدیریت حاج سید احمد نوربخش دهکردی منتشر می‌شود. از این روزنامه حامی مشروطیت تنها یک شماره انتشار می‌یابد.(17)
اصفهان:
روزنامه اصفهان در آخر رجب 1325 ه.ق از سوی میرزا حسینخان اعتلاءالدوله در اصفهان منتشر شد. میرزا حسینخان اعتلاءالدوله در همین ایام روزنامه عوام پسند دیگری به نام نقش جهان را نیز در اصفهان منتشر نمود. اعتلاءالدوله در سال ۱۳۲۸ ه.ق به عنوان کارگزار خارجه به خوزستان رفته و در سال ۱۳۳۰ ه.ق در کرمانشاه به دست سالارالدوله به قتل رسید.(18)
فرج بعد از شدت و انجمن بلدیه اصفهان:
در شعبان ۱۳۲۵ ه.ق از سوی آقا میرزا نورالدین مجلسی روزنامه «فرج بعد از شدت» با خط‌مشی حمایت از مشروطیت منتشر گردید. این روزنامه که هر ده روز یکبار منتشر می‌شد با تشکیل انجمن بلدیه اصفهان و عضویت مدیر روزنامه در آن انجمن با تغییر نام به «انجمن بلدیه» به عنوان ارگان آن انجمن ادامه حیات داده و مشروح مذاکرات آن انجمن را منتشر می‌ساخت. میرزا نورالدین مجلسی از اعقاب ملامحمدباقر مجلسی بوده و تألیفاتی در توحید، هیئت و نجوم، اخلاق و نثر هزل دارد. وی امامت جماعت مدرسه شمس آباد را بر عهده داشت و در سال ۱۳۴۷ ه.ق از دنیا رفت.(۱۹)
بلدیه اصفهان:
بعد از روزنامه انجمن بلدیه اصفهان، روزنامه بلدیه اصفهان به مدیریت «میرزا عباسخان چهارمحالی» و دفتردار کل «میرزا احمدخان چهارمحالی» عهده‌دار انتشار مذاکرات انجمن بلدیه اصفهان می‌شود.
میرزا عباسخان چهارمحالی از شعرا و نویسندگان زبردست اخیر اصفهان بوده و حدود بیست سال انجمن ادبی دانشکده به همت ایشان برقرار می‌گردید و حاصل کار انجمن در مجله دانشکده منتشر می‌شد. وی در شعر «شیدا» تخلص می‌کرد.(۲۰)
ناقور:
از دیگر روزنامه‌های صدر مشروطیت اصفهان است که اولین شماره آن در ۲۱ ذیقعده ۱٣٢٦ ه.ق به مدیریت آقا مسیح تویسرکانی منتشر گردید. این روزنامه تا اواسط سال ۱۳۲۷ ادامه یافت.(21)
پی نوشت‌ها:
۱- همائی، جلال الدین، برگزیده دیوان سه شاعر اصفهانی، ص ۱۰۵ -۸۵ و ۹۶۸ -۹۱۹
۲- همائی، جلال الدین، دیوان طرب، مقدمه، ص ۲4۶ – ۲4۵
3- همائی، جلال الدین، دیوان طرب، مقدمه، ص ۲۵۰ – ۲4۹
– صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۱، ص ۶۶
– روضاتی، محمدعلی، زندگی نامه آیت ا… چهارسوقی، ص ۱۲۱ -۱۲۰
– مهدوی، مصلح الدين، تذكرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص ۱۰۰
– مهدوی، مصلح الدین، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ص ۴۰۶ -۴۰۲
۴- همائی، جلال الدین، دیوان طرب، مقدمه، ص ۲۴۵، و دیوان ص ۵۰۶ -4۹۹
– صدر هاشمی، سید محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۴، ص ۲۷۰
– مهدوی مصلح الدین، تذكرة شعرای معاصر اصفهان، ص…
۵- همائی، جلال الدین، دیوان طرب، مقدمه، ص ۲۴۴
۶- همان منبع، مقدمه، ص ۲۴۶
7- همان منبع، مقدمه، ص ۲۴۹
– مهدوی مصلح الدین، تذکرة شعرای معاصر اصفهان، ص ۳۳۹ -۳۳۸
8- همائی جلال الدین، دیوان طرب، مقدمه، ص ۲۴۷
– مهدوی، مصلح الدين، تذكرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص ۳۳۶
۹- همائی، جلال الدین، دیوان طرب، مقدمه، ص ۲۵۰
– مهدوی، مصلح الدين، تذكرة شعرای معاصر اصفهان، ص ۴۷۱
۱۰- مکرم، میرزا محمدعلی، دیوان اشعار، مقدمه، ص 1-23
۱۱- طرب، میرزا ابوالقاسم، دیوان طرب، مقدمه از جلال الدین همائی، ص ۳۷، 4۳، ۶۹-۷۲
۱۲- صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۱، ص ۱۶۹ -۱۶۶
– روضاتی، محمدعلی، زندگانی آیت الله چهارسوقی، ص ۱۳۲ -۱۳۱
– مهدوی، مصلح الدین، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۳۶۲
13- محیط طباطبائی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ص ۱۲۹، ۱۳4، ۱4۲ و ۱۴۶
۱4- همان منبع، ص ۱۳۰
– صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۱، ص ۲۴۸ -۲4۵
– روضاتی، محمدعلی، زندگانی آیت ا… چهارسوقی، ص ۱۲۵
– جناب، میرسید علی، روزنامه الجناب، سال اول، ش ۱۳ -۱
۱۵- صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۲، ص ۲۹۲ -۲۸۸
– محیط طباطبائی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ص ۱۳۱ -۱۳۰
۱۶- صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۲، ص ۱۸۰ -۱۷۸
۱۷- همان منبع، ج 4، ص ۲۷۰ -۲۶۸
– محیط طباطبائی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ص ۱۳4
۱۸- همان منبع، ص ۱۷۹
– صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۱، ص ۱۸۲ -۱۷۷ و ج ۴، ص ۳۰۹ -۳۰۸
۱۹- همان منبع، ج ۱، ص ۲۹۷ -۲۹۳ و ج ۴، ص ۶۲-۶4
۲۰- همان منبع، ج ۲، ص ۲۲ -۲۰ و ۲۷۷ -۲۷۲
۲۱- همان منبع، ج 4، ص ۲۵۳ -۲۵۲
استاد احمد زمانی، مدرس تاریخ