صحیفه سجادیه و تبیین ارکان نظام وحیانی

بخشی از میراث فرهنگی ما در قالب روایات اسلامی از زبان اهل‌بیت علیهم‌السلام آمده است. در این میان ادعیه و مناجات‌های بیان‌شده از زبان اهل‌بیت علیهم‌السلام جایگاه خاصی در تبیین اعتقادات ما دارد.

صحیفه سجادیه و تبیین ارکان نظام وحیانی - اصفهان زیبا

به گزارش اصفهان زیبا؛ بخشی از میراث فرهنگی ما در قالب روایات اسلامی از زبان اهل‌بیت علیهم‌السلام آمده است. در این میان ادعیه و مناجات‌های بیان‌شده از زبان اهل‌بیت علیهم‌السلام جایگاه خاصی در تبیین اعتقادات ما دارد.

صحیفه سجادیه ازجمله همین میراث گران‌بهای اسلامی است که در دوره تاریخی خاص از زبان حضرت امام زین‌العابدین علیه‌السلام بیان شده است. این کتاب مجموعه‌ای از دعاهای حضرت امام سجاد علیه‌السلام است که از زبان مبارک ایشان و به خط دو فرزند بزرگوار آن امام همام، حضرت امام محمدباقر علیه‌السلام و زید بن علی مکتوب شده است.

استفاده از گونه دعایی برای بیان اعتقادات اسلامی توسط امام سجاد علیه‌السلام دلایل مختلفی دارد. در دوران امامت زین‌العابدین، شرایط شیعیان راستین به دلیل شهادت حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام و یاران باوفای ایشان و نیز ظلم و جور بنی‌امیه به‌گونه‌ای بود که آن‌ها تحت‌فشار شدید بودند و نیاز به تقویت روحی و روانی توسط امام خود داشتند.

گزارش‌های تاریخی که از این دوره وجود دارد، حاکی از تغییرات شدید شرایط فرهنگی مدینه بوده، به طوری‌که مجالس لهو و لعب متعدد در این شهر تشکیل می‌شده است. این وضعیت فرهنگی و اجتماعی در حالی بر مدینه حاکم است که به لحاظ سیاسی نیز جامعه دچار التهاب است. قیام‌های مختلف علیه بنی‌امیه، تشکیل دولت‌های محلی مخالف با ائمه و چندگانگی‌های فرهنگی مردم را دچار تردیدهای اعتقادی نیز کرده است. این تردید را می‌توان در پناه بردن بخشی از مردم به محمد حنفیه و امام خواندن او مشاهده کرد.

حال در این شرایط نابسامان، امام سجاد علیه‌السلام که به گواه فضل بن شاذان به تعداد انگشتان یک دست نیز یار حقیقی و همراه ندارند، باید هدایت مردم را به دست گیرند و برای آن تلاش بی‌وقفه کنند.

به اعتقاد شیعه، آنچه ساختار اجتماعی جامعه مسلمین را شکل می‌دهد و سامان می‌بخشد، رابطه‌ای به نام امامت و امت است. این رابطه اقتضا می‌کند که امام با هدایت خود، ساختار امت اسلامی را که بر اساس محوریت دین در همه عرصه‌های زندگی و نیز رهبری امام عادل و متصل به جریان وحی شکل می‌گیرد، طراحی کند.
در این شرایط امام ابتدا باید به جذب یارانی که درون‌مایه‌های دینی مناسبی داشته، بپردازد و سپس با تربیت این افراد، اعتقادات آن‌ها را تقویت کند و دین‌محوری در همه عرصه‌های زندگی را به آنان بیاموزد.

درست بدین منظور، امام از توانایی یاران باوفایی همچون یحیی بن ام‌طویل بهره گرفت. یحیی که اتفاقا در راه جذب یار و یاور برای امام به شهادت رسید، افراد مستعد را به مکتب امامت جذب می‌کرد. در مرحله دوم، مبانی ناب اسلامی برای آن‌ها، از طرق مختلفی تبیین می‌شد.

بر این اساس، امام علاوه بر ارتباطات اجتماعی به نوشتن رساله‌ها و سپس ادعیه روی آورد. در این خصوص دو رساله از امام سجاد علیه‌السلام به نام‌های «رساله زهد» و «رساله حقوق» توسط آن حضرت به نگارش درآمد. در رساله حقوق، بیش از ۵۰ حق از حقوق انسانی تبیین شد. در رساله زهد نیز انواع ده‌گانه تشریح شد. اما شاید بتوان گفت که در این بین، صحیفه سجادیه جایگاه ممتاز و ویژه‌ای دارد. امام در صحیفه، دعاهایی در زمینه‌های مختلف بیان کرده که با نگاهی به عناوین آن‌ها می‌توان دریافت که ایشان درصدد تبیین ارکان یک ساختار اجتماعی، سیاسی و اعتقادی بر اساس نظام وحیانی اسلام بوده‌اند. این همان نظام امامت و امت است که باید توسط امام سجاد علیه‌السلام معین می‌شد.

بر این مبنا دعاهایی در این صحیفه درباره نهاد خانواده و روابط مربوطه در آن وجود دارد. به‌طور مثال، دعای بیست‌و‌چهارم و بیست‌و‌پنجم، دعا در حق پدر و مادر و فرزندان است. ادعیه‌ای نیز مشتمل بر مسائل و مشکلات اقتصادی و معیشتی است که علاوه بر دعا و درخواست از حضرت حق، روش‌هایی هم درباره رفع این مشکلات بیان شده است. علاوه بر این، امام روان‌شناسی افراد درگیر مشکلات اقتصادی را نیز مطرح کرده‌اند. همچنین دعا در حق مرزداران نیز نشان از توجه امام به امنیت مسلمانان دارد. در کل در صحیفه سجادیه با تبیین جایگاه خدا و دین در همه ارکان زندگی مواجه هستیم.

اما نکته مهم دیگری که در صحیفه سجادیه وجود دارد، تبیین جایگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام است. صلوات‌های متعدد در ادعیه صحیفه زمانی که بنی‌امیه سعی در حذف نام اهل‌بیت علیهم‌السلام و گسترش اسلام اموی و اسلام منهای تفکر وحیانی داشتند، قابل‌تأمل و مهم است؛ لذا صحیفه سجادیه یک جهاد فرهنگی بسیار مؤثر بود که توسط امام سجاد علیه‌السلام به ثمر نشست. این اثرگذاری را می‌توان در تعداد زیاد همراهان امام در سفر حج یا جمعیت فراوان تشییع‌کنندگان بدن پاک آن حضرت و همچنین تعداد متعدد شاگردان امام باقر علیه‌السلام مشاهده کرد. این در حالی است که چنانچه ذکر شد، امام سجاد (ع) در ابتدای امامت خویش، حتی به‌اندازه انگشتان یک دست نیز یار حقیقی نداشتند.