بر اساس نتایج نهایی طرح منشأیابی و سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان که به‌تازگی از سوی دو دانشگاه صنعتی و اصفهان منتشر شده، حداکثر 37درصد از آلایندگی هوای شهر اصفهان متوجه صنایع، 53 درصد مربوط به حمل‌ونقل و 70 درصد از سهم حمل‌ونقل نیز مربوط به اتوبوس‌ها و کامیون‌هاست. در این میان، اما یکی از متهمان ردیف اول آلودگی هوا که اتفاقا این روزها اخبار مربوط به آن در صدر رسانه‌ها قرار گرفته و در کلان‌شهرها عرصه را برای مردم تنگ کرده، «مازوت» است؛ سوختی که به‌دلیل استقرار پنج نیروگاه در استان اصفهان نیز شائبه استفاده از آن در این کلان‌شهر نیز وجود دارد و به عنوان یکی از آلاینده‌های اصلی به شمار می‌آید؛ به‌گونه‌ای که در 1390، مدیرکل وقت محیط‌زیست از سهم 16 درصدی دو نیروگاه اصفهان در آلودگی هوای این کلان‌شهر سخن به میان آورد: «مصرف سوخت مازوت توسط نیروگاه‌ها آلودگی هوای اصفهان را تشدید می‌کند و ذخیره سوخت مازوت نیروگاه‌ها نیز با افزایش 8 درصدی در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته به 89 درصد ظرفیت رسیده است. توسعه نیروگاه‌ها، خارج از مناطق شهری بوده و نیروگاه‌های شهید منتظری و اصفهان نیز قدمتی بیش از 30 سال دارند. اگر فرض را بر آن بگذاریم که تمام نیروگاه‌های تولید برق از سوخت مازوت استفاده کنند، بازهم سهم آن‌ها در آلایندگی هوای استان براساس گزارش اداره محیط‌زیست استان، 16 درصد است.»
مازوت بی‌مازوت!
استمرار آلودگی هوا و انتقاد به استفاده از مازوت در اصفهان، اما باعث شد تا در 1393 نیروگاه‌های برق، موظف به حذف این سوخت از چرخه تولید انرژی شده، همچنین شیرهای مازوت آن‌ها پلمب شوند و از گاز طبیعی یا گازوئیل استفاده کنند. این‌گونه که مسئولان استانی مدعی می‌شوند، این پلمب همچنان ادامه دارد و هنوز فک نشده است. در این میان، اما ادعاهای ضدونقیض و صریح از سوی برخی مسئولان و همچنین راه‌اندازی هشتگ‌های مختلف با مضمون عدم استفاده از مازوت به‌ویژه در کلان‌شهر تهران، باعث شد تا پس از سال‌ها دوباره شائبه استفاده از مازوت در نیروگاه‌های اصفهان قوت بگیرد. حسینعلی حاجی‌دلیگانی، نماینده مردم شاهین شهر در مجلس، چندی پیش در تذکر شفاهی جلسه علنی مجلس بیان کرد: «شهرهای استان اصفهان به‌دلیل سطح بالای آلودگی هوا رسما تعطیل شده‌اند؛ اما با این وجود، وزارت نیرو و نفت تصمیم گرفتند سوخت مازوت به جای گاز در نیروگاه‌های استان نظیر نیروگاه‌های شهید منتظری و اسلام‌آباد مصرف شود، سلامت مردم به مخاطره افتاده است. اکنون که گاز مصرف می‌شود، مردم نمی‌توانند به‌خوبی نفس بکشند، وای به حال زمانی که بخواهند به جای گاز، مازوت استفاده کنند، هیئت‌رئیسه مجلس از سازمان محیط‌زیست، رئیس‌جمهور و وزرای نیرو و نفت بخواهند چنین اقدامی نکنند.»
این ادعاها، اما مدیر بحران، مدیرکل محیط‌زیست و دادستان اصفهان را هفته گذشته راهی نیروگاه‌ها کرد تا با مشاهده میدانی از صحت و سقم آن اطلاع پیدا کنند. این‌گونه که منصور شیشه‌فروش، مدیر بحران استانداری، به «اصفهان زیبا» می‌گوید: «امسال، هیچ گزارشی از سوی محیط‌زیست، مبنی بر استفاده مازوت در نیروگاه‌های اصفهان به مدیریت بحران اعلام نشده است. علاوه بر این، طی بازدیدی که تیم‌های نظارتی از این نیروگاه‌ها داشتند، مشخص شد که هیچ تخلفی صورت نگرفته است و شیرهای مازوت فک پلمب نشده‌اند.» تماس‌های «اصفهان زیبا» با محیط‌زیست برای اطلاع از جزئیات این موضوع بی‌فایده بود؛ چراکه به گفته آن‌ها پرونده مازوت در اصفهان بسته شده است و نیازی به بازکردن مجدد آن نیست؛ اما این‌گونه که ایرج حشمتی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان نیز در این باره به باشگاه خبرنگاران گفته است: «سال‌ها پیش، استفاده از سوخت مازوت در صنایع اصفهان ممنوع شد؛ به‌خصوص از ۱۳۹۳ مشعل‌های مازوت‌سوز نیروگاه‌های اصفهان پلمب شد. در این مدت، هیچ‌یک از نیروگاه‌های اصفهان از سوخت مازوت استفاده نکرده‌اند و محیط‌زیست نیز بر آن‌ها نظارت دارد و پلمب مشعل‌های آن‌ها باز نشده است. متأسفانه برخی بدون اطلاعات کافی در این زمینه اظهارنظر می‌کنند. هرچند در این مدت برای استفاده از سوخت مازوت به شدت تحت فشار بوده‌ایم، اما تا کنون از این سوخت استفاده نشده است.»
چاره‌ای جز استفاده از مازوت نداریم
ماجرای استفاده از مازوت، اما تنها به اظهارنظرهای حاجی‌دلیگانی ختم نشد؛ بلکه وزیر نفت نیز به تازگی در اظهارنظرهای خود صریح و بی‌پرده گفته است که چاره‌ای جز استفاده از مازوت وجود ندارد: «ما تمایل نداریم که از سوخت مازوت مصرف شود؛ اما در نقاطی مجبور به این کار هستند. گازوئیل هم در حداکثر ممکن تأمین می‌شود و بیشتر از این امکان ندارد. ما هر مقدار گازوئیل اضافی داریم می‌دهیم، بخشی هم از مخازن باید استفاده شود.» زنگنه بیشترین مصرف سوخت کشور را سوخت‌های مصرفی در منازل دانست؛ موضوعی جنجالی که عیسی کلانتری نیز در مصاحبه اخیر خود به آن اشاره کرد و حاشیه‌های فراوانی را به‌وجود آورد: «مردم هم واقعا باید همکاری کنند. دمای ۲۴درجه برای زندگی‌کردن مردم در خانه کافی است؛ ولی مردم در خانه می‌خواهند لخت شوند؛ پس دما را افزایش می‌دهند که این در مصرف انرژی مؤثر است. مردم در رختخواب لخت شوند، در اتاق نشیمن لباس بپوشند.»
او همچنین گفت که اگر گاز از سوی خانواده‌ها بی‌رویه استفاده شود، استفاده از مازوت در صنایع و نیروگاه‌ها به‌عنوان سوخت اجتناب‌ناپذیر است؛ البته «مصرف مازوت استثنا دارد. ستاد ملی کرونا تصویب کرده که مازوت در کلان‌شهرهایی مثل تهران، کرج و اصفهان استفاده نشود؛ اما شهرهای دیگر مجبورند مازوت استفاده کنند!» با این وجود، پرسش اساسی این است که در نیروگاه‌های اصفهان چه خبر است؟ آیا آن‌ها هم‌اکنون در حال استفاده از سوخت مازوت هستند؟ آیا صرفه‌جویی در مصرف گاز، آن‌چنان که کلانتری می‌گوید، می‌تواند موجب بی‌نیازی از مصرف مازوت شود؟ در پاسخ به این پرسش، محمد درویش، رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو و فعال محیط‌زیست، در گفت‌وگو با «اصفهان زیبا» می‌گوید: «در گزارشی که سال گذشته شهرداری تهران منتشر کرده، به‌خوبی سهم آلاینده‌ها مشخص است. داده‌های این گزارش نشان می‌دهند مجموع آلاینده‌های ناشی از سوخت مصرفی منازل و واحدهای تجاری و اداری در تولید آلاینده‌های گازی 2/2 و در ایجاد آلاینده‌های ذرات معلق 3/2 درصد است؛ یعنی کل سهم این آلاینده‌ها کمتر از 4درصد است. این میزان را مقایسه کنید با سهم 3/5درصدی نیروگاه‌ها در تولید آلاینده‌های گازی و 12/6درصدی تولید آلاینده‌های ذرات معلق. بنابراین حتی اگر مردم به‌طور کلی منابع گرمایشی خود را خاموش کرده و از آن‌ها استفاده نکنند، تنها 2درصد به کاهش آلاینده‌ها کمک کرده‌اند.» درویش درباره احتمال استفاده از سوخت مازوت در اصفهان می‌گوید: «بررسی ترکیبات گوگردی و نسبت سولفور و گوگرد در هوا نشان می‌دهد که آیا در این کلان‌شهر از مازوت استفاده می‌شود یا خیر. درواقع افزایش این ترکیبات نشان‌دهنده استفاده از مازوت است؛ همان‌طور که داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد که غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد – که ارتباط مستقیمی با مصرف مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع دارد – طی دو ماه اخیر در ایستگاه‌های واقع در جنوب غرب و جنوب تهران افزایش یافته است. بنابراین و با توجه به استقرار صنایع بزرگ در اصفهان، می‌توان گفت که در این کلان‌شهر، صددرصد از مازوت استفاده می‌شود. خود وزیر نفت نیز در سخنان اخیر خود، این موضوع را انکار نکرد و گفت که چاره‌ای جز استفاده از مازوت وجود ندارد.» درحالی درویش با قطعیت از استفاده از مازوت در اصفهان می‌گوید که گزارش‌های هواشناسی، خلاف این مسئله را ثابت می‌کند؛ گزارش‌هایی که صرفا با سنجش و پایش یک دستگاه به وجود آمده است. این‌گونه که سیمین باقری، کارشناس‌ارشد بخش تحقیقات اداره‌کل هواشناسی، به «اصفهان زیبا» می‌گوید: «آنچه تجربه و اطلاعات به‌دست‌آمده از دستگاه سنجش نشان می‌دهد، معمولا در پاییز و زمستان ذرات 5/2PM و NOx افزایش می‌یابند و مشکل‌ساز می‌شوند. ترکیبات گوگردی اگرچه در فصل تابستان چند روزی با افزایش روبه‌رو شدند، ولی تا به الان مسئله‌ساز نشده‌اند.»
افزایش ذرات 5/2PM و تأثیر آن بر کیفیت هوای اصفهان، موضوعی است که در نتایج پژوهشی (دو دانشگاه صنعتی و اصفهان در زمینه آلودگی هوا انجام دادند) نیز آمده است. به گفته محسن سلیمانی، مجری پروژه منشأیابی و سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان، بررسی شاخص کیفیت هوای شهر اصفهان در زمان‌های مختلف سال نشان می‌دهد مهم‌ترین عامل مؤثر بر کیفیت هوای این شهر، غلظت ذرات معلق ریز کوچک‌تر از دوونیم میکرون است. عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به بررسی نتایج بیش از 200 مطالعه ملی و بین‌المللی مرتبط با این طرح به‌منظور انجام هرچه بهتر پروژه، اظهار می‌کند: «در این طرح ضمن نمونه‌برداری از ذرات معلق در بیش از 50 نقطه از محدوده کلان‌شهر اصفهان و نیز منابع تولیدکننده آن‌ها (شامل صنایع مختلف، خودروها و منابع طبیعی) در طول چهار فصل سال، آنالیز حدود 60 ترکیب شیمیایی در ذرات با بهره‌گیری از روش‌های استاندارد انجام شد. سلیمانی اضافه کرد: در ادامه و پس از بررسی سهم‌بندی ذرات معلق هوا در منابع مختلف آلاینده و نیز پراکنش ذرات معلق از صنایع بزرگ استان با استفاده از رویکرد مدل‌سازی، سهم ناوگان حمل‌ونقل نیز به تفکیک با توجه به اطلاعات ترافیکی شهر و نیز میزان ذرات معلق انتشاریافته از آن‌ها تعیین شد. مجری پروژه منشأیابی و سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان، ادامه داد: منشأیابی ذرات معلق طبیعی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و نیز آنالیزهای شیمیایی، از دیگر اقدامات مهم در انجام این طرح بزرگ پژوهشی بود.» او با اشاره به نتایج نهایی به‌دست‌آمده از سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان، می‌افزاید: «بر اساس یافته‌های این طرح، سهم بخش صنعت در فصول مختلف سال بین 12 تا 37 درصد متغیر است که حداکثر آلایندگی این بخش در فصول سرد سال است.»