حوزه پژوهشی من سلامت و بهداشت جهانی است و به‌‌طور تخصصی به بررسی بی‌‌عدالتی‌‌ها و نابرابری‌‌ها در نحوه دسترسی به مراقبت‌‌های بهداشتی و درمانی می‌‌پردازم. در این مقاله نیز با استفاده از داده‌‌های موجود درباره نحوه توزیع واکسن کرونا، به این موضوع پرداخته‌‌ام که شکاف کنونی در میزان دسترسی به واکسن چه تبعاتی برای جهان به دنبال خواهد داشت.
بحرانی جهانی در حوزه سلامت
دلیل اصلی اینکه برخی کشورها توانسته‌‌اند بیشتر جمعیت خود را واکسینه کنند درحالی‌‌که کشورهای دیگر همچنان شاهد موج‌‌های شدید و شیوع بیشتر این بیماری هستند، کمبود ذخایر واکسن نیست بلکه نحوه توزیع آن است. بسیاری از کشورهای ثروتمند این سیاست را در پیش گرفته بودند که از قبل واکسن کووید-19 را در حجمی افراطی و بیش از مقدار نیاز پیش‌‌خرید کنند. مطالعات من نشان می‌‌دهد که بهعنوانمثال، ایالات متحده آمریکا 1.2 میلیارد دوز واکسن کووید-19 خریداری کرده است، یعنی 3.7 دوز به ازای هر آمریکایی. کانادا نیز 381 میلیون دوز واکسن سفارش داده است و این به این معنی است که هر کانادایی می‌‌تواند پنج بار با هر دو دوز واکسن موردنیاز واکسینه شود.
در کل می‌‌توان گفت که کشورهایی که تنها یک‌‌هفتم از جمعیت جهان را تشکیل می‌‌دهند تا ماه ژوئن سال 2021 بیش از نیمی از تمام واکسن‌‌های موجود را پیش‌‌خرید کرده بودند. این مسئله باعث شده است که دستیابی به واکسن برای سایر کشورها بسیار سخت و دشوار باشد، حال چه به‌‌طور مستقیم و چه از طریق برنامه کوواکس، سازوکاری جهانی که به این منظور راه‌‌اندازی شد که شرایط دسترسی عادلانه کشورهای با درآمد کم تا متوسط را به واکسن‌‌های کووید-19 فراهم کند.
بهعنوانمثال، کشور بنین (در غرب قاره آفریقا) توانسته است به حدود 203.000 دوز از واکسن چینی سینوواک دست یابد که برای واکسینه کردن کاملِ تنها 1 درصد از جمعیت این کشور کافی است. هندوراس (در آمریکای مرکزی) نیز که به‌‌طور عمده به واکسن آسترازنکا متکی بوده است، توانسته حدود 1.4 میلیون دوز واکسن به دست آورد. این حجم از واکسن تنها 7 درصد از جمعیت این کشور را به‌‌طور کامل واکسینه خواهد کرد. در این مناطق واکسن آن‌قدر کمیاب است که حتی آن گروه از کادر درمان که در خط مقدم نبرد با کووید-19 هستند هم هنوز در برابر این بیماری ایمن نشده‌‌اند.
حدود 461.500 دوز واکسن کووید-19 نیز به هایتی (در دریای کارائیب) اهدا شده است و این کشور هم‌‌اکنون با یک موج شدید و شیوع گسترده این بیماری دست‌‌به‌‌گریبان است. حتی اگر هدف برنامه کوواکس مبنی بر اینکه کشورهای کم‌‌درآمدتر دوز کافی برای واکسینه کردنِ تا 20 درصد از جمعیت خود را دریافت کنند هم محقق شود، بازهم نمی‌‌توان انتقال کووید-19 در این نواحی را تحت کنترل درآورد.
بهای عدم همکاری بین کشورها چیست؟
سال گذشته، پژوهشگران دانشگاه نورث ایسترن آمریکا (Northeastern University) دو راهبرد مختلف را برای آغاز واکسیناسیون مدل‌‌سازی کردند. شبیه‌‌سازی‌‌های عددی آن‌‌ها نشان داد که اگر کشورها با یکدیگر همکاری کنند تا بتوان یک برنامه عادلانه را برای توزیع واکسن در جهان اجرایی کرد، در این صورت می‌‌توان از 61 درصد از موارد مرگ ناشی از این بیماری در سرتاسر جهان جلوگیری کرد؛ اما اگر کشورهای پردرآمد اول واکسن را دریافت کنند، آن‌‌وقت می‌‌توان فقط از 33 درصد از موارد مرگ‌‌ومیر پیش‌‌گیری کرد. به‌‌طور خلاصه می‌‌توان گفت که اگر کشورها با یکدیگر همکاری کنند، نرخ مرگ‌‌ومیر ناشی از کووید-19 تقریباً به نصف کاهش می‌‌یابد.
دسترسی به واکسن در داخل کشورها هم ناعادلانه است، به‌‌خصوص در کشورهایی که نابرابری و بی‌‌عدالتی شدید از قبل در آنجا وجود داشته است. بهعنوانمثال، در کشورهای آمریکای لاتین تعداد نامتناسبی از همان اقلیت کوچکی که واکسینه شده‌‌اند هم افراد خاص و ممتاز هستند: رهبران سیاسی، غول‌‌های حوزه کسب‌‌وکار و آن‌‌هایی که این امکان برایشان فراهم بوده است که به خارج سفر کنند تا واکسینه شوند. این مسئله نابرابری‌‌های اجتماعی و بی‌‌عدالتی در دسترسی به امکانات بهداشت و درمان را گسترده‌‌تر و ریشه‌‌دارتر می‌‌کند.
نتیجه این شده است که در حال حاضر شاهد شکل‌‌گیری دو جامعه نابرابر و مجزا هستیم که در آن‌‌ها فقط افراد ثروتمند در برابر این ویروس مرگبار محافظت می‌‌شوند، ویروسی که همچنان زندگی آن‌‌هایی را که توانایی دسترسی به واکسن ندارند به تاراج می‌‌برد.
آیا جهان دارد اشتباهاتی را که در مواجهه با ایدز مرتکب شد تکرار می‌‌کند؟
اجازه دهید داستانی آشنا از دوران ویروس اچ آی وی (HIV) را بازگو کنیم. در دهه 1990 میلادی، تولید داروﻫﺎي آﻧﺘﻲ رﺗﺮووﻳﺮالِ (antiretroviral drugs) مؤثر برای HIV و ایدز، جان میلیون‌‌ها انسان در کشورهای پردرآمد را نجات داد. بااین‌‌وجود، حدود 90 درصد از افراد فقیر در سطح جهان که به این ویروس آلوده شده بودند، هیچ‌‌گونه دسترسی به این داروهای نجات‌‌بخش نداشتند.
شرکت‌‌های دارویی تولیدکننده آﻧﺘﻲ رﺗﺮووﻳﺮال‌‌ها از قبیل کمپانی باروز ولکام (Burroughs Wellcome) که نگران تضعیف و از دست دادن بازارهای خود در کشورهای پردرآمد بودند، در سرتاسر جهان قیمت ثابت و یکسانی را برای این داروها در نظر گرفتند. مصرف آزیدوتیمیدین (Azidothymidine)، اولین داروی تولیدشده برای مقابله با HIV، سالانه حدود 8.000 دلار آمریکا خرج داشت و هزینه آن به قیمت امروز هم بیش از 19.000 دلار است.
چنین رویکردی در حقیقت داروهای مؤثر برای مقابله با HIV و ایدز را از دسترس ملت‌‌های فقیر خارج کرد، ازجمله کشورهای منطقه آفریقای سیاه یا زیرصحرایی (نواحی جنوب صحرای بزرگ آفریقا) که درواقع مرکز اصلی این همه‌‌گیری نیز بودند. تا سال 2000، 22 میلیون نفر در منطقه آفریقای سیاه به ویروس HIV آلوده شده بودند و ایدز اولین و مهم‌‌ترین دلیل مرگ‌‌ومیر در این نواحی محسوب می‌‌شد.
بحران حاصل از دسترسی ناعادلانه به درمان‌‌های موجود برای بیماری ایدز تبدیل به سرخط اخبار در سرتاسر جهان شد و بدین ترتیب، لزوم پاسخگویی کشورهای ثروتمند آن‌چنان قوت گرفت که دیگر نمی‌‌شد از آن چشم‌‌پوشی کرد. نلسون ماندلا، رئیس‌‌جمهور پیشین آفریقای جنوبی، در سال 2004 چنین گفت: «اگر با تمام توان و منابعی که برای نبرد با HIV و ایدز در اختیار داریم به این وضعیت پاسخ ندهیم، در این صورت یقیناً تاریخ نیز به‌‌سختی ما را مورد قضاوت قرار خواهد داد.»
درنتیجه، شرکت‌‌های دارویی نیز اهدای داروﻫﺎي آﻧﺘﻲ رﺗﺮووﻳﺮال به کشورهای نیازمند را شروع کردند و به کسب‌‌وکارهای محلی هم اجازه دادند که از روی نسخه‌‌های آن‌‌ها اقدام به تولید این داروها کنند و بدین ترتیب، شرایط دسترسی به این داروها را برای کشورهای فقیری که به‌‌شدت با ایدز درگیر بودند، در حجمی گسترده و با قیمتی ارزان فراهم کردند. مؤسسات بین‌‌المللی جدیدی مانند صندوق جهانی مبارزه با ایدز، سل و مالاریا (Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis, and Malaria) نیز ایجاد شدند تا بتوان منابع مالی موردنیاز برای اجرای برنامه‌‌های بهداشتی و درمانی در کشورهای فقیر را فراهم کرد.
ایالات متحده آمریکا و دیگر کشورهای پردرآمد نیز، تحت فشار افکار عمومی و فعالان مدنی، میلیاردها دلار صرف پژوهش درباره درمان‌‌های ارزان برای ایدز و همچنین تولید و توزیع این امکانات در سرتاسر جهان کردند.
لزوم همکاری‌‌های بین‌‌المللی
پس از تولید داروﻫﺎي آﻧﺘﻲ رﺗﺮووﻳﺮال، بیش از یک دهه طول کشید و میلیون‌‌ها نفر نیز جان خود را بیهوده از دست دادند تا بالاخره کشورهای ثروتمند به فکر افتادند و این داروهای نجات‌‌بخش را در دسترس تمام مردم جهان قرار دادند. حال که پانزده ماه از همه‌‌گیری کرونا می‌‌گذرد، کشورهای ثروتمند که خود تا حد زیادی واکسینه شده‌‌اند، کم‌‌کم دارند نسبت به بالا بردن نرخ واکسیناسیون جهانی قدری احساس مسئولیت می‌‌کنند. رهبران ایالات متحده آمریکا، کانادا، بریتانیا، اتحادیه اروپا و ژاپن اخیراً وعده داده‌‌اند که مجموعاً 1 میلیارد دوز واکسن کووید-19 را به کشورهای فقیرتر اهدا کنند.
هنوز روشن نیست که برنامه آن‌‌ها برای «واکسینه کردن جهان» تا پایان سال 2022، چگونه اجرایی خواهد شد و اینکه آیا کشورهای دریافت‌کننده، دوز کافی برای واکسیناسیون کامل تعداد کافی از مردم را دریافت می‌‌کنند تا بتوانند انتشار این ویروس را تحت کنترل درآورند یا خیر. نکته دیگر اینکه هدفی که برای پایان سال 2022 تعریف شده باشد، جان مردم در کشورهای درحال‌‌توسعه را نجات نخواهد داد چراکه آن‌‌ها دارند همین حالا در اثر کووید-19 جان می‌‌دهند و نرخ مرگ‌‌ومیر در این کشورها، از برزیل گرفته تا هند، دائماً رکورد می‌‌زند.
تاریخچه همه‌‌گیری HIV و ایدز نشان می‌‌دهد که پایان دادن به پاندمی کرونا، قبل از هر چیز مستلزم این است که دسترسی به واکسن‌‌های کووید-19 را در اولویت برنامه‌‌های سیاسی جهان قرار دهیم. پس‌ازآن نیز لازم است که ملت‌‌های ثروتمند با کشورهای دیگر همکاری کنند تا آن‌‌ها نیز بتوانند زیرساخت‌‌های لازم را برای تولید واکسن ایجاد کنند و بدین ترتیب میزان تولید در سرتاسر جهان افزایش پیدا کند؛ و اما نکته پایانی اینکه کشورهای فقیرتر به پول بیشتری نیاز دارند تا بتوانند سرمایه لازم برای نظام‌‌های بهداشت و درمان عمومی خود را تأمین کنند و واکسن بخرند. کشورهای ثروتمند و گروه‌‌هایی مانند جی 7 می‌‌توانند این سرمایه را فراهم کنند.
این اقدامات به نفع کشورهای ثروتمند هم هست. تا زمانی که هنوز جمعیت‌‌های واکسینه‌‌نشده در جهان وجود داشته باشد، کووید-19 نیز به انتشار خود ادامه خواهد داد و جهش پیدا خواهد کرد و بنابراین گونه‌‌های جدیدی از آن نیز ظاهر خواهند شد. همچنان که یونیسف در بیانیه‌‌ای در ماه مه سال 2021 اشاره کرد: «در جهان به‌‌هم‌‌بسته ما هیچ‌‌کس ایمن نیست تا زمانی که تمام انسان‌‌ها در امنیت باشند.»
این مطلب ترجمه مقاله‌‌ای است با عنوان “Global herd immunity remains out of reach because of inequitable vaccine distribution – 99% of people in poor countries are unvaccinated”که در تاریخ 22 ژوئن 2021 در وب‌‌سایت کانورسیشن (theconversation.com) منتشر شده است. این سازمان رسانه‌‌ای می‌‌کوشد نتایج پژوهش‌‌ها و مقالات منتشرشده توسط محققان، متخصصین و دانشگاهیان در حوزه‌‌های مختلف را در دسترس عموم قرار دهد.