اولین بادگیرهای ساخته‌شده در ایران به سده سوم میلادی برمی‌گردد. این نوع بادگیرها در منطقه فیروزآباد وجود داشته است؛ هرچند آن چیزی که اکنون می‌توانیم ببینیم تنها آثاری است که نشان‌دهنده وجود بادگیرهایی طی دوره‌ای در این منطقه است. برای اشاره به بادگیرهای کهن می‌توانیم از خانه شاه یحیی یزد و خانه آقای فقیهی در محله پشت تکیه میرچخماق نام ببریم که از قدیمی‌ترین بادگیرهای ساخته‌شده هستند. در گذشته، زمانی که می‌خواستند درباره یک خانه اعیانی صحبت کنند، از بادگیرهای آن ساختمان سخن به میان می‌آمده است.
در کتاب‌های متفاوت از این عنصر با نام‌های باستانی واتغر، بادهنج، باتخان، خیشود و خیشخان یادشده است. با توجه به گوناگونی اقلیم در ایران، بادگیرها به شکل‌ها و با عملکردهای گوناگون در سراسر این مرزوبوم ساخته‌شده‌اند؛ اما زیباترین و ظریف‌ترین این عناصر معماری در دشت‌های خشک این سرزمین، به‌ویژه در شهرهای کاشان، یزد، بم، جهرم، طبس، کرانه‌های خلیج‌فارس و اروند، ساخته‌شده‌اند.
بادگیرها چطور عمل می‌کنند؟
ابتدایی‌ترین بادگیرهای ساخته‌شده در ایران به این‌گونه عمل می‌کردند که هوای اطراف خانه را که از سمت باغ‌ها می‌آمدند، درون خود می‌کشیدند و با استفاده از حوض‌ها یا تشت‌های درون خود، باد خنک‌شده‌ای را در خانه به جریان درمی‌آوردند.بادگیرهای ساخته‌شده در ایران به سه شکل مستطیل، چهارگوشه و هشت‌گوشه هستند؛ اما بیشتر آن‌ها زمینه مستطیل‌شکل دارند. بادگیرهایی که زمینه چندوجهی دارند، در سرزمین‌هایی استفاده می‌شوند که از جهات گوناگون بادهای مطلوبی در آن‌ها وزیده می‌شود. این بادها در فصل گرما معمولا از شمال به سمت جنوب و از شرق به غرب وزیده می‌شوند؛ اما ساخت بادگیرهای مستطیلی در سرزمین‌هایی کاربرد دارد که باد از یک‌سو، به‌ویژه شمال‌شرق به جنوب‌غرب وزیده می‌شود.عنصر بادگیر از سه بخش اساسی ساخته می‌شود: 1. اتاق زیر بادگیر؛ 2. تنوره بادگیر که بدنه گذرگاه باد است؛ 3. کلاله که بخش بالایی بادگیر برای کشاندن باد به درون است.
پایتخت بادگیرهای ایران
ازآنجایی‌که سازه بادگیر در معماری شهر یزد کاربرد بسیار زیادی دارد، به یزد، شهر بادگیرها می‌گویند. علاوه بر کاربرد این عنصر در زندگی شهروندان این شهر از دیرباز تاکنون، سعی شده با ظرافتی کار شود که زیبایی همراه با تناسب نیز به این ساختمان‌ها افزوده شود.
شاید معروف‌ترین بادگیرهای شهر یزد و همچنین ایران، بادگیرهای باغ دولت‌آباد باشند. بلندترین بادگیر جهان نیز در این باغ وجود دارد که ارتفاع آن 33 متر و 80 سانتی‌متر است. این بادگیر هشت‌گوشه دارای عملکرد فوق‌العاده‌ای است؛ به‌گونه‌ای که دکتر پیرنیا در کتاب معماری ایرانی به این موضوع اشاره‌کرده است: «نیروی مکش آن به‌گونه‌ای است که روزی به چشم خود دیدم یک نمد بسیار سنگین را به هم پیچید و به تنوره‌اش کشید.» همان‌طور که در ابتدا درباره باغ‌سازی در ایران گفته شد، در باغ دولت‌آباد نیز پس از نهرکشی‌ها و ایجاد پردیس‌هایی در کنار ساختمان، سازندگان این بنا بر آن شدند که با ایجاد بادگیر از هوای مطلوب بهره ببرند. با ایجاد ساختمان هشتی که در مرکز این باغ وجود دارد، بلندترین بادگیر را در این بخش قراردادند تا با گذراندن باد از روی حوضچه‌های آب، این باد خنک تولیدشده را به بخش‌های مختلف بنا منتقل کنند. علاوه بر این بادگیر بلند، باغ دولت‌آباد سه بادگیر در ساختمان تابستان‌نشین و یک بادگیر بزرگ مربعی 9بخشی و همچنین خیش‌خان‌هایی درون راهروها برای تهویه هوا دارد.
ازآنــجـــایــی‌کــه اســتــــان یــزد دارای طوفان‌های سهمگینی است، در نقاط مختلف این سرزمین و متناسب با شرایط آن مکان، معماران دست به نوآوری‌هایی به‌منظور ساخت بادگیرها زده‌اند؛ بــه‌عــنــوان‌مــثــال، در اردکان می‌توانیم بادگیرهایی ببینیم که دیگر زمینه مکعبی ندارند و سازه این عناصر مهم ساختمانی به‌صورت بام شیب‌دار و خرپشته‌ای است. این نوع سازه می‌تواند مقاومت بسیار مطلوبی در برابر طوفان‌های سهمگین این ناحیه از خود نشان دهد.
مقاصدی برای دیدار با بادگیرها
در شهرستان ابرکوه در استان یزد می‌توانیم یکی از زیباترین بادگیرهای دوطبقه در ایران را ببینیم. این سازه دوطبقه که موجب ارزشمندی این بنا شده است، با 18 متر ارتفاع، 18 مترمربع مساحت و 19 دریچه برای تنظیم هوا، بر فراز تالار اصلی ساخته‌شده است. این دو بادگیر که از هماهنگی بالایی با یکدیگر برخوردارند، به‌گونه‌ای ساخته‌شده‌اند که حتی در زمانی که وزش باد وجود ندارد، باعث تهویه هوای اتاق می‌شوند. علاوه بر خانه‌های شهر یزد که معماری این شهر را بر سر زبان‌ها ارزشمند جلوه داده است، آب‌انبارهای این شهر نیز با بهترین هنر و عملکرد ساخته‌شده‌اند. جالب ایــنــجــاســت که زیــبــاتــریــن و معروف‌ترین آب‌انبار این شهر، آب‌انبار شش بادگیری است. این شش بادگیر مــوجـــب نــام‌گــذاری بـنــا شــده است. قرارگیری این شش بادگیر در اطراف گنبد تخم‌مرغی این بنا منظر زیبایی را به‌وجود آورده است؛ به‌طوری‌که گردشگران زیادی را بهسمت خود سوق می‌دهد. این آب‌انبار قاجاری در ابتدا با سه بادگیر ساخته‌شده است که در ادامه با افزودن سه بادگیر دیگر، این سازه‌های هشت‌وجهی تکمیل‌‌شده است. لازم به ذکر است که بادگیر، سازه جدانشدنی از آب‌انبارهای این منطقه است.
در روستای عصرآباد یزد که اکنون به منطقه‌ای متروکه تبدیل‌شده است، آب‌انباری وجود دارد که دارای هفت بادگیر است. این آب‌انبار در کنار آب‌انبار هــفــت بادگیــــری حسین‌آباد در کشور منحصربه‌فرد جلوه می‌کند.
در گذشته می‌توانستیم برای دیدن بادگیر در یک مسجد به مسجد ریگ یزد مراجعه کنیم، اما اکنون با گذر زمان این سازه تخریب‌شده است.
بادگیرهای دیگری را نیز در این استان مـــی‌تـــوانــیــم در آب‌انبارهای میبد و رضوان‌شهر مشاهده کنیم.پس از یزد، شهرستان کاشان در استان اصفهان از این روش ساخت‌وساز ساختمانی بــیشتـــریــن بـــهــره را برده و برخلاف بادگیرهایی که تاکنون درباره آن‌ها صحبت شده است، شکل مربعی دارند. در این بناها بادگیرهای فراوانی به شکل هشت‌ضلعی می‌توانیم ببینیم. در خانه بروجردی‌ها که از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل‌شده است، بـــادگیــرهــای هــشــت‌ضــلــعــی آن در قسمت‌های شمالی و جنوبی قسمت بیرونی این بنا ساخته‌شده‌اند. اما بلندترین بادگیر در بین خانه‌های شهر کاشان متعلق به خانه عامری‌ها است. این بادگیر با ارتفاع بلند خود باعث جلب‌نظر گردشگران داخلی و خارجی و افزایش تعداد بازدیدکنندگان از این بنای تاریخی شده است. در خانه طباطبایی‌های کاشان نیز که از پرظرافت‌ترین خانه‌های این شهر است، سه بادگیر وجود دارد. این بادگیرها که تهویه فوق‌العاده مطبوع و مطلوبی برای خانه ایجاد می‌کنند، باعث شده‌اند در کنار معماری بااندیشه این بنا، دمای داخلی این ساختمان در فصل تابستان خنک باشد. متفاوت‌ترین بادگیرها در ایران را می‌توانیم در کرانه خلیج‌فارس ببینیم. ازآنجاکه در این منطقه باد مطلوبی نمی‌وزد و گاها نسیمی از دل دریا بهسمت کرانه آن در جریان است، بادگیرها را به‌طور مکش‌کننده طراحی کرده‌اند. به این‌گونه که با قراردادن بازشوهایی در قسمت پایینی جداره‌ها، بر آن شده‌اند که این نسیم ملایم از طریق بادگیر مکیده شود. این امر موجب می‌شود جریان هوای مطلوبی در ساختمان ایجاد شود.
بادگیرهای زیادی در بندر لافت، بندرلنگه و بندر کنگ ساخته‌شده است. این بادگیرها بیشتر برای تهویه اتاق‌های کوچک و شاه‌نشین‌ها ساخته‌شده‌اند که ارتفاع کمتری نیز نسبت به بادگیرهای سایر مناطق دارند. بادگیرهای این منطقه بیشتر چهارطرفه هستند که از دو طرف باد را وارد و از دو طرف دیگر از ساختمان خارج می‌کنند.
در هم‌جواری استان یزد، در سرزمین سیستان‌وبلوچستان نیز بادگیرهایی یافت می‌شوند؛ اما قدمتی دیرینه ندارند.
شاخص‌ترین بادگیر استان کرمان، در ارگ بم ساخته‌شده است. این سازه معماری در قسمت حاکم‌نشین ارگ قرار دارد. این بادگیر یک‌سویه بلندایی بالاتر از بام دارد. در این شهر بادگیر دیگری نیز در بازار قدیمی وجود دارد که نقش فوق‌العاده مهمی را در حال و هوای این بازار ایفا می‌کند.
شاید منحصربه‌فردترین بادگیر در ایران، بادگیر چپقی سیرجان باشد. این بادگیر که تلفیقی از صنعت و معماری در دوره پهلوی است، با ترکیب ملات و آجر ساخته‌شده است. این سازه قسمتی به‌جامانده از خانه آقا سید علی‌اصغر رضوی است که با قرارگیری روی قسمت تابستان‌نشین این بنا باعث خنک‌سازی این قسمت می‌شده است. این بادگیر با ایده‌گرفتن از دودکش‌های کشتی توسط معمار خوش‌ذوقی به نام سید مهدی شجاعی طراحی‌شده است. در حاشیه شهر تهران نیز طرح‌هایی از گونه‌ای مسکن دیده می‌شود که این بناها دارای بادگیر بوده‌اند.