وقتی صحبت از هنر گلپایگان به میان میآید، معرقکاری، نمدبافی، گلیمبافی، منبتکاری، خطاطی، نقاشی، گرهچینی، خاتـمکاری، پیکرتراشی، گیوهدوزی، چرمدوزی و قالیبافی و همچنین شیـر و لبنیات، خشکبار، شیره انگور، غذاهای سنتی و کباب گلپایگان زبانزد خاص و عام است، اما با نگاهی کوتاه به پیشینه هنر و به تعبیری هنرهای سنتی گلپایگان، درمییابیم که منبتکاری در این شهرستان پیشینهای بسیار طولانی دارد.
مفهوم واژه منبت
منبتکاری به معنی بهکارگیری هنر در ایجاد نقشونگارهای برجسته بر روی چوب است. ریشه لغوی منبت به معنای محل رویش نبات و گیاه است و طرحهای اولیه هنر منبتکاری، بیشتر نقوش گل و برگ و گیاهان بودند؛ به همین دلیل هنردوستان ایرانزمین، نام منبت را به معنای محل رویش گل یا گیاه، بر روی این هنر ارزشمند و نفیس نهادهاند؛ در لغتنامه دهخدا نیز از کلمه منبت به معنای رویانده شده تعبیر میشود. در هنر منبت، طرحها و نقوش بهصورت برجسته بر روی چوب ایجاد میشوند، به این معنی که اطراف طرح و نقش موردنظر بهوسیله ابزار مخصوص، کندهکاری و حذف میشود و پسازآن، نقش موردنظر بهصورت برجسته از دل آن بیرون میآید. طرح منبتکاری شده میتواند دارای زمینه باشد یا زمینه آن بهطور کامل حذفشده باشد، به هرگونه کندهکاری که بهصورت برجسته نباشد، منبت نمیگویند.
شروع در ایران و اوجگیری در گلپایگان
هنر منبتکاری در ایران قدمتی بیش از هزاروپانصد سال دارد. اگرچه برخی از شواهد و قرائن وجود نقش و نگارهای منبتکاری شده را حتی در زمان هخامنشیان نشان میدهد، اما بیشتر کارشناسان و تاریخشناسان مدعی هستند که تاریخچه این هنر، به دوره ساسانیان و پیش از اسلام برمیگردد که نشان از هنر و ذوق مردمان ایرانزمین در اعصار و قرنهای گذشته دارد. بعد از ظهور اسلام و با توجهبه شیوع روحیه ساخت مراکز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جزو اولین کسانی بودند که تمامی توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد کردند و بهموازات هنرنمایی معماران، کاشیکاران سنگتراشان، گچبرها و سایر هنرمندان، منبتکاران نیز به خلق آثار شگرف خود پرداختند. در دوره صفویه، با توجه به اینکه ساخت ابنیه مذهبی و نیز کاخهای سلطنتی در ایران افزایش چشمگیر و محسوسی یافت، عده زیادی از هنرمندان به اصفهان که مرکز کشور بود روی آوردند و تجمع این هنرمندان در یک نقطه بهویژه شهر گلپایگان که تبادل تجربیات از اولین برآیندهای آن بود، باعث شد تا آثاری ماندنی و اعجابانگیز به وجود آید. به دنبال حمله افغانها به ایران و پسازآن، درگیریهای سیاسی که عرصه را بر هر نوع فعالیت سازندهای محدود میگرداند، هنرمندان و صنعتگران منبتکار تدریجا پراکنده و جذب مشاغلی غیرتخصصی شدند و آن هنرمندانی هم که هنوز به کار اشتغال داشتند و با سماجت میکوشیدند تا جلوی مرگ این هنر صنعت ارزنده را بگیرند، مجال چندانی برای فعالیت در رشته هنری و صنعتی خود نداشتند. در این زمان، گلپایگان در اســــتان اصفهان و آباده از توابع استان فارس تنها مراکز تجمع منبتکاران کشور بهحساب میآمدند و جز این دو شهر، در هیچ جای دیگر از کشور پهناورمان ایران، نشانی از منبتکاران و منبتکاری دیده نمیشد.
بعد از سقوط سلسله قاجاریه، مردم که از واگذاری بدون قید و شرط کشور توسط حکومتگران به بیگانگان به تنگ آمده و جستوجوگر راهی برای بازگشت به ارزشهای فرهنگی و صنعتی خویش بودند، بهرغم حکومت کودتا که سعی در حفظ روابط و ضوابط پیشین داشت، بسیاری از معیارها را در هم ریختند و بدیهی است که در چنین شرایطی هنرمندان و صنعتگران و اهل حرفه نیز نقشی بزرگ داشتند. در همین باره، استاد علی مختاری گلپایگانی، رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون و استاد احمد صنیعی که جزو معدود باقیماندگان استادان منبتکار بودند، به تهران آمده و ضمن جدیگرفتن حرفه منبتکاری به تربیت شاگردانی جهت احیا و حفظ هنر و صنعت گذشتگانشان پرداختند و تأسیس سازمان صنایعدستی ایران بهعنوان حافظ و نگاهبان صنایع سنتی و بومی وسیله دیگری بود که باعث شد تا عدهای در زیر چتر حمایت آن گردآمده و مانع مرگ منبتکاری در ایران شوند.
هنر منبتکاری گلپایگان
منبتکاری بسیار پرزحمت و ظریف است و به علت بیتوجهی به ارزش کار هنرمندان، باید بپذیریم که فقط عشق و علاقه به کار هنری است که این خلاقان هنرمند را به فعالیت در این حوزه واداشته است. هنر منبت گلپایگان ازجمله صنایعدستی مشهور و قدیمی این شهر است که از زمانهای گذشته استادان بنامی داشته است. منبتکاران با هنر بیمانند خود، انواع نقشها را با نیش قلم منبت بر روی چوب گلابی و گردو و امثال آن درمیآورند و با تلفیق برش سطحی جوشها و گرههای چوب سنجد و برخی چوبهای جنگلی که بر سطح کار میچسبانند، وسایل تزئینی و چشمنوازی میسازند. انواع قاب عکس و ظروف و جعبههای منبت که هنرمندان گلپایگانی میسازند، وسایل تزئینی منازل و فروشگاههای هنری را تشکیل میدهد. این شیوه منبت نام خود را از مقرّ اصلی خود یعنی شهر گلپایگان گرفته است. این منبت را بهنوعی میتوان تلفیقی از نوع اول سنتی و نوع سوم فرنگی نیز دانست. با توجه به قطعات منبت یافتهشده مربوط به سال ۹۴۰ هجری قمری که نام استاد علی ابن جعفر اسفریجانی بر آن است، قدمت منبت در گلپایگان حداقل به دوران صفویه بازمیگردد. از استادان بِنام این شهر میتوان به استاد حیدر نیکنام، استاد علی مختاری، استاد محمد مختاری، استاد زینالعابدین غدیری، خاندان توسلی ازجمله استاد محمدرضا توسلی، استاد کریمی، استاد حسینی و استاد غلامرضا غدیری اشاره کرد.
عدم آشنایی با روشهای بازاریابی و تبلیغات
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان گلپایگان میگوید: در شهرستان گلپایگان حدود 300 نفر بهصورت استاد و شاگردی و نسل به نسل در رشته منبتکاری آموزشدیدهاند و فعال هستند که از این تعداد 100 نفر دارای پروانه تولید انفرادی از اداره میراث فرهنگی هستند، اما هنر منبت در گلپایگان هنری است که اکثر مردم به آن میپردازند و حتی اگر در مشاغل دیگر درآمدزایی کنند بازهم منبت انجام میدهند. مثلا هستند افرادی که در بازار شغلهای دیگری دارند ولی در مغازه خود منبتکار میکنند یعنی اگر منبت، راه درآمدشان هم نباشد اما آن را بلد هستند. درواقع علاقه به منبت از گذشته در بین مردمان این گلپایگان وجود داشته و هنر منبت در این شهرستان قدمت بالایی دارد.مصطفی قانونی با اشاره به اینکه طبیعت گلپایگان به داشتن درختان گلابی و گردو شهره است، ادامه میدهد: در شهرستان گلپایگان تعداد 15 رشته صنایعدستی فعال است، ولی منبتکاری از قدیمالایام در این منطقه وجود دارد؛ ضمن اینکه در گلپایگان درختان گلابی و گردو فراوان است و در منبت از چوب این دو درخت و البته بیشتر از چوب درخت گلابی استفاده میشود. او بابیان اینکه مهمترین مشکل صنایعدستی گلپایگان عدم آشنایی به اصول بازاریابی و تبلیغات است، تصریح میکند: استادکاران منبت در این شهرستان بهصورت سنتی نسبت به فروش آثار خود اقدام میکنند، یعنی حتما میخواهند در همان محلی که اثر را تولید میکنند آن را به فروش برسانند و درواقع مشکل اول هنرمندان منبت این است که با روشهای جدید بازاریابی آشنا نیستند. به همین دلیل است که صادرات منبت گلپایگان به خارج از کشور خیلی محدود است و فقط تعداد محدودی بهصورت مسافری به کشور گرجستان صادرشده است، اما موضوع صادرات منبت این شهرستان بهصورت نظاممند و با برنامهریزی هنوز انجامنشده است. البته اخیرا موضوع راهاندازی وبسایت فروش اینترنتی مطرح شد و در تلاش هستیم تا هنرمندان را با فروش در فضای مجازی آشنا کنیم، اما منبت گلپایگان به اکثر شهرهای ایران صادرشده است.
موضوع دوم این است که گلپایگان فاقد یک بازارچه دائمی در مرکز شهر است که برای تمام مردم و گردشگران قابلدسترسی باشد، بازارچه دائمی این شهرستان که اتفاقا 13 غرفه فعال و اختصاص برای هنر منبت دارد که تولید و فروش در آنها انجام میشود، اما چون در پارک جنگلی و فضای خارج از شهر قراردارد، برای همه مردم و گردشگران قابلدسترس نیست. اگرچه با تعاملاتی که با شهرداری گلپایگان انجام دادهایم مراحل پایانی عمرانی احداث بازارچه هنر در مرکز شهر در حال انجام است که به مکانهای تاریخی شهر نزدیک و در دسترس است. قانونی یکی دیگر از مشکلات هنرمندان منبت و سایر رشتههای صنایعدستی گلپایگان را نداشتن بیمه برشمرده و میافزاید: هنرمندان بیمه ندارند و بیمه آنها از سال 92 قطع شد و تا الان هم برقرار نشده است. در حالی که تا قبل از آن، وجود بیمه برای هنرمندان مشوقی بود که باعث میشد جوانان بیشتری به هنر و ازجمله منبتکاری روی بیاورند، هرچند که الان هم حضور جوانان در این رشته زیاد است و اولویت ما در مراکز آموزش آزاد فنیوحرفهای شهرستان گلپایگان آموزش منبت است؛ ضمن اینکه با رایزنیهایی که با مرکز آموزش فنیوحرفهای شهرستان انجامشده، آموزش هنر منبت در این مرکز دائما در حال انجام است و تا الان حدود 40 نفر آقا و بانو آموزشدیدهاند که میانگین سنی آنها زیر 24 سال است و اکثرا جوان هستند و استقبال خوبی از آن شده است؛ چون رشتهای است که واقعا در خون مردم گلپایگان جاری است.
از ثبت فن و تکنیک منبت تا شهر ملی
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان گلپایگان در خصوص گردش مالی سالانه در خصوص هنر منبت در این شهرستان میگوید: من حدود سه سال است در این اداره هستم. متأسفانه هیچ برنامه جامعی در خصوص صنایعدستی وجود نداشته است و برآورد جدیدی هم در این خصوص وجود ندارد. اکثر هنرمندان تولیدات خود را فقط در کارگاه یا مغازه خودشان عرضه میکنند و توقعشان این است که گردشگر حتما به درب مغازه برود و خرید کند و خیلی اطلاعات دقیقی در مورد گردش مالی ماهانه وجود ندارد و همهچیز تقریبی برآورد میشود. مثلا 37 کارگاه فعال داریم و اگر ارزش فروش آنها در هرماه تقریبا 10 میلیون تومان باشد، ماهانه حدود 300 یا 400 میلیون تومان میشود. او با اشاره به اقدام برای ثبت گلپایگان بهعنوان شهر ملی منبت، ادامه میدهد: در مدت مسئولیت من در این اداره پرونده گلپایگان بهعنوان شهر ملی منبت در دستور کار قرارداده شد که جلسه دفاعیه آنهم در هفدهم شهریورماه سال جاری در محل معاونت صنایعدستی کشور انجام شد و منتظر هستیم تا شهر گلپایگان بهعنوان شهر ملی منبت ثبت شود. تا پیشازاین، فن و تکنیک منبت گلپایگان چهارم بهمنماه 1391 با شماره 764 در حوزه میراث ناملموس به ثبت ملی رسیده است، اما شهر ملی منبت در حوزه صنایعدستی است و انشاءالله در مورد ثبت گلپایگان بهعنوان شهر جهانی منبــــــت هم برنامهریزی خواهیم کرد.
قانونی تصریح میکند: تاکنون به مناسبتهای مختلف مثل دهه فجر و روز صنایعدستی نمایشگاههای مختلفی درزمینه منبت در گلپایگان برگزارشده؛ ضمن اینکه در محل مناره سلجوقی یک غرفه دائمی برای تولید و فروش آثار منبت برپاشده است. همچنین با توجه به افزایش تأسیسات گردشگری این شهرستان مثلا افزایش تعداد اقامتگاههای برمگردی، به دنبال این هستیم تا در هتلها و اقامتگاهها ویترینهای صنایعدستی ایجاد کنیم و هنر منبت را به نمایش بگذاریم تا امکان فروش آنها در این مکانها فراهم شود.
او با اشاره به آسیبهای کرونا بر صنایعدستی، میافزاید: متأسفانه صنایعدستی در هر شهرستانی به ورود گردشگر وابسته است و از اسفندماه ورود گردشگر به تمام مراکز گردشگری در شهرستان گلپایگان ممنوع و درواقع صفر شد و فقط درصد کمی که در حوزه مجازی فعال بودند تا حدی توانستند فروش داشته باشند اما آن شیوه سنتی که همچنان آثار خود را در مغازه و کارگاهها عرضه میکردند آسیب جدی دیدند. تنها اقدامی که انجام شد، این بود که تعداد محدودی از هنرمندان برای وام 12 میلیون تومانی در سایت کارا ثبتنام کردند و اداره هم وام 10 میلیون تومانی با بهره 4درصد در قالب مشاغل خانگی ارائه کرد که این وام یا بهصورت انفرادی است یا پشتیبان که در مورد دوم اگر یک نفر بتواند پشتیبان شود و عدهای برای او کار کنند، به ازای هر نفر که تحت پوشش او باشند مبلغ 10 میلیون تومان میتواند وام بگیرد و متأسفانه چون اعتبارات کاهش پیداکرده است، ما تنها توانستیم دو پرونده پشتیبان برای این موضوع ارسال کنیم که هرکدام چهار یا پنج نفر را تحت پوششدارند.
مراحل کار منبت گلپایگان
ابتدا چوب موردنظر را که معمولا گردو، گلابی یا سنجد است به ابعاد قامه که حدود دو متر است، درمیآورند. سپس برای حدود دو سال قامه را میگذارند بماند تا وزن قامه به حدود نصف وزن اولیهاش برسد. چوب در اولین سال نگهداری، شیره و آب خود را از دست میدهد. سپس به آن نفت میزنند تا بهاصطلاح رگ جاندار آن را کشته و از تاب برداشتن آن جلوگیری کنند. چوب لازم است حداقل یک سال دیگر پس از نفتزدن بماند. اگر پس از یک سال همچنان رطوبت و زور چوب باقی بود دوباره به آن نفت زده و میگذارند مدت دیگری بماند تا کاملا آماده شود. پس از آمادهشدن چوب آن را در اندازهای که لازم دارند بریده، طرح را رویش پیاده میکنند. سپس بهوسیله قلم برش با زدن ضربات چکش به ته قلم، خطوط واگره یا خطوط اصلی نقشه و محل گلها را بر روی کار میاندازند. سپس بهوسیله قلم روسازی اقدام به روبُری و درواقع زیبا و کاملکردن گلها میکنند. از قلمی به نام چشمبلبلی برای ساخت انتهای پیچها و گردش منحنی آنها و از نوع ریز این قلم برای پرکردن زمینه خالی استفاده میکنند.» تفاوت اصلی منبت گلپایگان با منبت آباده در استفاده از چکش سبکی برای زدن ضربه به انتهای قلم دوربُر و تنوع شکل و طول قلمهای برش است که موجب افزایش میزان برجستگی طرح میشود.
نمونههای منبت گلپایگان
از نمونههای قدیمی منبت گلپایگان میتوان به قسمت بالای در ورودی هفدهتن گلپایگان، منبر و درب مسجد روستای سرآور گلپایگان و درب امامزاده ابوالفتوح روستای زیبای وانشان و آثار استادانی چون استاد حیدر قاشقتراش، استاد حبیبالله یادگاری، اســـــتاد عبدالحسین معظمی، برادران مختاری (علی و محمد)، محمدرضا توسلی، احمد محسنی، محمدعلی فخاری، حسین فخاری و حیدر نیکنام (که برخی آثارش در موزه امام رضا (ع) است)، اشاره کرد. تعمیر منبر صاحبالزمان مسجد گوهرشاد نیز اثر استاد حیدر نیکنام گلپایگانی است. همچنین نمونه آثار استاد علی مختاری نیز در کاخ سبز مجموعه سعدآباد وجود دارد. در بهار ۱۳۹۷ هم دو اثر ارزشمند منبتکاری استاد قدیری گلپایگانی شامل «آیه انا فتحنا لک فتحا مبینا» و «یا ضامن آهو» به موزه امام رضا (ع) اهدا شد.