«حمام ایرانی» حالا چهار سال است که به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر اصفهان شناخته می‌شود و دلیل این اتفاق هم افتتاح گرمابه قاضی (Qazi Persian Bath) است. در یکی از کهن‌ترین محله‌های شهر و با فاصله کمتر از ده دقیقه پیاده‌روی تا مسجد جامع عتیق اصفهان (میراث جهانی بشر) بنایی وجود دارد که متولد دوره صفویه است و یکی از اجزای یک مجموعه متشکل از بازار و مسجد و حمام محسوب می‌شود.
حمام دوقلوی عمومی که طی چهار دهه اخیر به مخروبه‌ای تبدیل شده بود، یک بار آتشش زده و یک بار هم سعی کرده بودند آرام تخریبش کنند؛ اما ورق برگشت و ققنوس جوان زاده شد تا نه‌تنها نام و بنای این میراث حفظ شود، بلکه احیای رسم روبه‌فراموشی حمام ایرانی هم اتفاق بیفتد. ما، یک صبح زمستان 1401 مهمان تور ویژه‌ای شدیم؛ بازدید اصحاب رسانه از حمام سنتی قاضی به ابتکار اداره گردشگری شهرداری اصفهان. در این تور گردشگری رسانه‌ای، از زبان حسین تولا، سرمایه‌گذار و مرمت‌کننده بنا، روایت‌های این مجموعه را شنیدیم و از دو بخش زنانه و مردانه حمام بازدید کردیم. گزارش این بازدید را که راهنمایی برای گردشگران تجربه‌گراست، در ادامه می‌خوانید و با اسکن کیوآرکد می‌توانید ویدئوی بازدید را هم تماشا کنید.
در میان انبوه حمام‌های تاریخی ایران که یا معطل‌مانده‌اند یا به کافه، رستوران، سفره‌خانه و موزه تبدیل شده‌اند، حمام قاضی، حمام ماند تا گردشگرانی که به اصفهان می‌رسند، تنی به آب بزنند و «حمام ایرانی» و «مشت‌ومال» را «تجربه» کنند. هر گردشگری برای انتخاب یک مقصد یا تجربه، به دلایل کافی و وافی نیاز دارد. در ادامه این گزارش، پرسش و جواب‌هایی را می‌خوانید که به هدف راهنمایی گردشگران بالقوه نوشته شده‌اند. مبنای صحبت‌ها، روایت‌های حسین تولا، سرمایه‌گذار و مرمت‌کننده بنا است که در خلال بازدید از مجموعه برای خبرنگاران رسانه‌ها توضیح‌هایی را ارائه کرد و به پرسش‌ها پاسخ داد.
حمام قاضی کجاست؟
حمام قاضی در شمال شهر اصفهان، در محله تاریخی شهشهان، کوچه سی‌وهفت خیابان ابن‌سینا و در جوار بازارچه قاضی قرار دارد. مسجد جامع اصفهان، بنایی که نامش در فهرست میراث جهانی بشر ثبت‌شده، مهم‌ترین جاذبه نزدیک به این حمام است. بقعه شهشهان، بقعه باباقاسم، مدرس باباقاسم (که محرابش در موزه متروپلیتن نگهداری می‌شود)، مدرس ابن‌سینا، مناره دردشت، خانه جواهری، عصارخانه جماله، خانه بهشتیان، حمام شیخ بهایی، بازارچه دردشت، دومنار دردشت، بقعه سلطان بخت‌آغا، امامزاده درب امام و خانه بخردی ازجمله جاذبه‌های گردشگری نزدیک به حمام قاضی هستند.
چطور به حمام قاضی برسیم؟
اگر از میدان نقش‌جهان رد بازار تاریخی اصفهان را بگیرید، از چیت‌سازها و قیصریه به سمت تیمچه ملک و سپس گذر شیخ بهایی بیایید و بعد، کوچه باباسنگکی را دنبال کنید، به بازارچه و حمام قاضی می‌رسید؛ یعنی با حدود نیم‌ساعت پیاده‌روی در مسیر بازار تاریخی اصفهان و سپس بافت تاریخی محله شهشهان به این مقصد خواهید رسید. به عبارتی، حمام قاضی با هرکدام از دو سایت میراث جهانی بشر در اصفهان یعنی میدان نقش‌جهان (میدان امام اصفهان) و مسجد جامع اصفهان (مسجد جامع عتیق اصفهان) حدود نیم ساعت و کمتر از ده دقیقه فاصله دارد. برای رسیدن به این حمام می‌توانید وارد خیابان ابن‌سینا شوید و نزدیک به چهارراه باباقاسم، به کوچه 37 برسید.
در انتهای این کوچه و در جوار بازارچه، جای پارک خودرو در نزدیکی ورودی حمام قاضی وجود دارد. اگر مایل به استفاده از مترو هستید، هم می‌توانید در ایستگاه میدان شهدا پیاده شوید و به خیابان ابن‌سینا برسید. بعد از حدود 20 دقیقه پیاده‌روی کوچه 37 را می‌بینید و البته می‌توانید از تاکسی برای این مسیر استفاده کنید.
حمام قاضی چه سرگذشتی داشته است؟
بر اساس کتیبه موجود بر سردر مسجد قاضی، مشخص است که گرمابه قاضی در حدود 370 سال پیش (در زمانه صفویه) به‌عنوان حلقه‌ای از زنجیره مجموعه‌ای متشکل از حمام، مسجد و بازارچه معروف به قاضی ساخته شده است. این حمام در مرکز محله شهشهان که یکی از محله‌های سرشناس و پرتراکم زمان صفویه اصفهان بوده، قرار دارد.
در ابتدا یک قلو بوده، اما در زمان قاجاریه به حمام دوقلو تبدیل شده است. به عبارتی، تا پیش از زمان قاجار این حمام هم مثل باقی حمام‌های تاریخی، سحرگاهان مردانه بود، در میانه روز زنانه شد و در پایان روز پیش از غروب، دوباره درهایش به روی مردان گشوده می‌شد. پس از غروب هم زمان تعطیلی حمام بود. اما پس از دوقلو شدن، دیگر در تمام ساعات می‌توانست مورد رجوع آقایان و خانم‌های محله و محله‌های مجاور باشد؛ تا اینکه در زمان پهلوی و با تصویب قانون بلدیه (مصوبه 1309ه.ش) مسئله نظارت بر بهداشت حمام‌ها برعهده بلدیه‌ها گذاشته شد که بر اساس آن، استفاده از خزینه را منع کردند.
حمام قاضی هم با قانون الزام استفاده از دوش دچار تغییراتی در بنا و فضاهای ساختاری شد و لطمه‌های فراوانی به اصالت بنا وارد شد؛ سپس رفته‌رفته بنا به مخروبه‌ای که مایه آزار همسایگان بود، تبدیل شد؛ تا جایی که یک‌بار آتش‌به‌جانش انداختند و یک‌بار هم سعی کردند با آب دیوارها را فروبریزند و تخریبش کنند؛ اما این حمام در بیست‌و دوم آبان هشتادوشش به شماره 20012 در فهرست آثار ملی ثبت و توسط سازمان مسکن و شهرسازی وقت، خریداری شد؛ سپس فرایند مرمت، بازسازی و احیای این حمام طی قرارداد «BOT» از سوی بازآفرینی شهری در تاریخ بیست‌و پنجم شهریور نودوشش با هزینه‌ای بالغ‌بر یک‌ونیم‌میلیارد تومان، توسط بخش خصوصی آغاز و در بهار 1398 گرمابه قاضی افتتاح شد؛ حمامی ایرانی با سیستم مدرن و با رعایت پروتکل‌های نظام‌مهندسی در عین پایبندی به اصالت حمام. وقایع سال 1398 و شروع اپیدمی کرونا، فعالیت حمام قاضی را دو سال به تعویق انداخت؛ اما حالا کم‌کم دوباره دارد به جایگاه یک مقصد جذاب گردشگری شهر اصفهان دست پیدا می‌کند.
در حمام قاضی چه تجربه‌های گردشگری داشته باشیم؟
این حمام دوقلو است و به‌این‌ترتیب امکان استفاده هم‌زمان و مجزای زنان و مردان وجود دارد. درب ورودی بخش مردانه در ورودی بازار است و درب ورودی بخش زنانه داخل بازارچه. هرکدام از این دو بخش هم از سربینه، میان‌در، گرم‌خانه، خزینه و حوضچه آب ولرم تشکیل شده و سیستم گرمایش از کف (گربه‌رو) هم در فرایند بازسازی به‌صورت نمادین حفظ و نگهداری شده است.
آن‌طور که تولا توضیح داد، حمام‌های ایرانی، چهار عنصر اصلی داشته‌اند که مطابق با اخلاط اربعه و طبع افراد بوده است. گفته می‌شود فضای سربینه سرد و خشک است، گرم‌خانه را گرم و خشک می‌دانند، خزینه هم گرم و تر است و چال‌حوض یا استخر امروزی را سرد و تر محسوب می‌کنند. بر اساس توصیه‌های ابن‌سینا در کتاب شفا، هر فردی که به این حمام‌ها وارد می‌شود می‌بایست مدت‌زمان توقفش در هر بخش را با توجه به طبعش یا بیماری‌ای که دارد، تنظیم کند. حالا در حمام قاضی می‌توانید روند سنتی «حمام ایرانی» را در یک «حمام عمومی» تجربه کنید. اول باید نوبت حمام را با پکیج‌های موردنظرتان رزرو کنید.
مدت‌زمان استفاده، دو ساعت است و بدو ورود، لوازم حمام (کیسه، صابون و شامپو) به شما داده می‌شود. از چال‌حوض (استخر) و خزینه (جکوزی) هم می‌توانید استفاده کنید. اگر پکیج «عزیزالسلطنه» را انتخاب کرده باشید، خودتان از فضاهای حمام استفاده می‌کنید؛ ولی اگر متقاضی پکیج «انیس الدوله» باشید، دلاک، مشت‌ومالتان می‌دهد و کیسه چرک و کیسه کف می‌کشد؛ در ابتدا و انتهای حمامتان هم با خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های سنتی از شما پذیرایی می‌کنند. قیمت هم 340 و 490 هزار تومان برای هر نفر است.
اگر سه تا چهار نفر باشید و پکیج انیس‌الدوله را بخواهید، آن دو ساعت حمام قرق شما می‌شود؛ اما اگر مشت‌ومال نخواهید، در هر نوبت رزرو می‌توانید پنج تا شش‌نفره از حمام استفاده کنید. خدمات دیگری ازجمله انواع ماساژ و نقش حنا هم برای علاقه‌مندان ارائه می‌شود و می‌توانید این خدمات را هم از جدولی که در صفحه اینستاگرامشان (@qazibath) اعلام شده است، انتخاب و رزرو کرده و هزینه‌های اضافه را پرداخت کنید. برای رزرو وقت می‌توانید به سایت حمام قاضی (https://qazibath.com) مراجعه کنید یا با شماره‌های 03134481818 و 09363071818 تماس بگیرید. البته رزرو آنلاین در آینده فعال می‌شود.
مهم‌ترین ویژگی‌های حمام قاضی چیست؟
اولین نکته مهم درباره حمام قاضی این است که با افتتاح این مجموعه، یک حلقه به زنجیره گردشگری اصفهان افزوده شده است. تا پیش‌ازاین، گردشگران خارجی و گردشگران داخلی وقتی اصفهان را به‌عنوان مقصد سفر انتخاب می‌کردند، همه حواسشان پی بازدید از مساجد، کاخها، موزه‌ها، خانه‌های تاریخی، کلیساها، بازارها، پاساژها، مناره‌ها، رستوران‌ها، کافه‌ها و مجموعه‌های تفریحی طبیعی بود؛ اما حالا یک «نوع» جاذبه گردشگری به این لیست اضافه‌شده که «حمام» است؛ حمامی که در طبقه‌بندی موزه، رستوران، کافه یا سفره‌خانه قرار نمی‌گیرد.
نکته مهم دوم این است که ما در تمام این مدت آداب‌ورسوم «حمام ایرانی» را روی طاقچه نگه‌داشته بودیم؛ به عبارت دقیق‌تر، مثلا در «حمام علی‌قلی آقا» یا «حمام رهنان» که دو مقصد مهم گردشگری اصفهان محسوب می‌شوند و هر گردشگری باید به ملاقاتشان برود، مردم با آداب‌ورسوم و میراث ناملموس «حمام ایرانی» آشنا می‌شوند و از دیدن تزیینات بنا و سیستم کارکرد حمام لذت می‌برند؛ اما اگر بخواهند تجربه حمام عمومی رفتن و زیردست دلاک قرارگرفتن را داشته باشند، تنها گزینه توریستی‌شان حمام قاضی است. البته مثلا «حمام نقاشی» در خوراسگان اصفهان هم یکی از حمام‌های تاریخی فعال محسوب می‌شود؛ اما رنگ‌وبوی گردشگرانه ندارد و مورداستفاده محلی‌هاست.
آن‌طور که حسین تولا می‌گوید، حمام قاضی اولین گرمابه ایران است که با حفظ کاربری حمام ایرانی، بازسازی‌شده و مورداستفاده توریستی قرار می‌گیرد. این نکته، اتفاق مهمی است که اصفهان را در سطح ویژه‌ای به توریست‌های ایران معرفی می‌کند و می‌تواند آغازگر جریان احیای حمام‌های تاریخی ایران و احیای میراث ناملموس «حمام ایرانی» محسوب شود.
چرا دلاک خوب کیمیا شده است؟
به روایت حسین تولا، یکی از سختی‌های احیای گردشگرانه حمام قاضی، پیدا کردن «دلاک» بوده است. خیلی‌ها برای کسب مهارت ماسوری (ماساژ دادن) سر و دست می‌شکنند و ماسور شدن حتی کلاس هم دارد! اما وقتی اسمش را بگذاریم «دلاک» یا «مشت‌ومالچی» رغبت جوانان سقوط می‌کند! درحالی‌که تقریبا هر دو یک هویت دارند. به عبارتی، ازیک‌طرف دلاک‌های قدیم دیگر توان کار کردن ندارند و از طرف دیگر، جای جوانان علاقه‌مند خالی است.
اما تولا از تلاش‌ها برای فرهنگ‌سازی در این زمینه و احیای این شغل سنتی با کمک جوانان اهل فرهنگ و تندرستی، خبر داد و تأکید کرد که حالا این حمام دو دلاک خانم و آقا دارد که بسیار حرفه‌ای و هم موردتأیید قدیمی‌ها و هم مورد تأیید توریست‌ها هستند؛ فضا هم برای آموزش و به‌کارگیری علاقه‌مندان بیشتر در این حوزه، مهیاست؛ پس اگر به دنبال فضاهای جدید کاری متناسب با علایقتان می‌گردید، به این گزینه حتما فکر کنید!
حمام ایرانی چه فرقی با حمام ترکی دارد؟
حمام ترکی (Turkish Bath) را به‌عنوان بخشی از فرهنگ ترک‌ها معرفی می‌کنند. وقتی نام حمام عمومی (The public hammam) در گردشگری برده می‌شود، معمولا اولین چیزی که به ذهن گردشگران می‌رسد، همین عبارت حمام ترکی است. در راهنما‌های سفر استانبول به گردشگران توصیه‌شده که در حمام 471 سلیمانیه که در کنار مسجد سلیمانیه قرار دارد، حمام ترکی را تجربه کنند.
حمام خرم‌سلطان ایاصوفیه 466 سال قدمت دارد و گردشگران با بلیت‌های 80 تا 160 یورویی تجربه‌اش می‌کنند؛ اما به‌جز این‌ها، تعداد بسیار بیشتری از حمام‌ها وجود دارند که در شهرهای مختلف ترکیه پذیرای گردشگران هستند.
از تولا درباره تفاوت حمام ایرانی و ترکی پرسیدم و او از تعداد فضاهای حمام که در ورژن ترکی کمتر است، سربینه نسبتا کوچک و گرم‌خانه خیلی بزرگ حمام ترکی و سیستم گرمایش از کف، گفت که در حمام ترکی روی سکوهای وسط است و در حمام ایرانی در همه فضاها وجود دارد. در حمام‌های ترکی گردشگران از شیرهای آب در روند استحمام استفاده می‌کنند که روی سکوها تعبیه شده‌اند؛ اما در حمام ایرانی برداشت آب از حوضچه‌ها صورت می‌گیرد و این‌ها بخشی از تفاوت‌ها محسوب می‌شوند.
در راهنما‌های سفر به مراکش هم از حمام‌های تاریخی که در کنار مساجد قرار دارند، بسیار یادشده و تعدادی از این حمام‌های قدیمی را با خدمات مدرن مثل ماساژ با روغن آرگان، به جاذبه‌های معاصری برای گردشگران تبدیل کرده‌اند. یکی از جاهایی که می‌توانید حمام مراکشی (Moorish bath) را تجربه کنید، حمام مسجد حسن دوم (Hammams of the Hassan II Mosque) در شهر کازابلانکا است. اما حمام ایرانی یا حمام پارسی (Persian Hammam) کجای دنیای گردشگری قرار دارد؟!
اولین قدم‌ها برای احیای حمام ایرانی دارد برداشته می‌شود. اجازه بدهید ابراز امیدواری کنیم که به‌زودی تعداد حمام‌های تاریخی که با کاربری حمام احیا شوند، بیشتر شود؛ مثلا تصور کنید بالاخره درهای حمام شاه در بازار تاریخی میدان نقش‌جهان اصفهان به روی گردشگران گشوده شود و این حمام تاریخی عظیم با کاربری حمام ایرانی به حیاتش ادامه دهد یا تصور کنید که روزی بتوانید در بینه بزرگ حمام رهنان تنی به آب بزنید و از دیدن تلألؤ نور بر آب در این فضای زیبای چهلستون‌مانند لذت ببرید.
چه می‌شود اگر دوباره شاهد برگزاری حمام دامادی، حمام زایمان و آداب‌ورسوم حمام‌های ایرانی در حمام‌های تاریخی اصفهان باشیم و متخصصان معماری و حفاظت از میراث بتوانند روش‌هایی را برای احیای حمام‌های تاریخی با کاربری اصلی، ارائه دهند؟ دیدن تزیینات وابسته به معماری این حمام‌ها مانند آهک‌بری‌ها، کاشی‌کاری‌های زیرلعابی و نقاشی‌های مختلفشان موقع استحمام، حتما لذت بیشتری دارد. احیای این زنجیره که از میراث ملموس و ناملموس تشکیل‌شده، حرفی را به الفبای گردشگری اصفهان میافزاید و در این مسیر حمام قاضی پیش‌قدم احیاشده است.
برای مشاهده فیلم این حمام تاریخی به لینک زیر مراجعه کنید:
https://aparat.com/v/kWsd3
