مثال مناسبتی دوم هم به میبد در استان یزد و آیین سمنوپزی میرسد و سپس به گیلان میرویم تا از آیین آش پزی روستای شفت بگوییم. آیینها پیوند ناگسستنی با فرهنگ ملل دارند و در کشور ما ایران نیز آیینهای شیعی در پیوند با ائمه اطهار به عنوان نماد ارزشهای اسلامی در مناسبتهای مختلف جلوهگر هستند.
نذر ریشه در برغان
یکی از آیینهایی که مردم دهستان برغان در ایام فاطمیه و شهادت حضرت زهرا(س) انجام میدهند، مراسم نذر ریشه است. مردم برغان همچون تمام منطقههای ایران برای برآوردن حاجات خود مراسم نذری برپا میکنند. رسمی که فراتر از یک نذر و با معیارها و ارزشهایی همراه است که بیش از چهار قرن سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و تا به امروز رسیده است. آیینی که همچنان به صورت کاملا زنده و با اندکی تغییر در حال انجام است.
در دهستان برغان مراسم نذر ریشه مهمترین و عمومیترین نذری است که برگزار میشود. از آنجا که این مراسم نذر با پختن سمنو موضوعیت دارد، به خاطر جوانهزدن گندم، مردم این مراسم را «نذر ریشه» مینامند.فرزان احمدنژاد، کارشناس میراثفرهنگی استان البرز در این باره به میراث آریا در این باره میگوید: «مراسم نذر ریشه سالیان درازی است که در برغان برگزار میشود.
بر اساس یکی از نسخ خطی برغان خانوادههای بکایی، برغانی، شهیدی و کرمی سالیان درازی است که این مراسم را برگزار میکنند. مردم برغان بر این باروند که این مراسم پیش از ساخت حسینیه اعظم یعنی حدود بیش از ۴۰۰ سال پیش برگزار میشده و هنوز هم در برغان اجرا میشود. حتی برغانیهای ساکن کرج، قزوین و… این مراسم را در سایر شهرهایی که ساکن هستند، اجرا میکنند.»
او درباره چگونگی برگزاری این مراسم میگوید: «این مراسم یک کار گروهی است. برای پختن سمنو مواد و لوازم مورد نیاز عبارت است از آب باران نيسان یا آب پاک، آرد گندم و شيره جوانه گندم، ديگ مسين و يک پاروَک. هر کس از اهالی روستا که نذر خاصی یا بیمار دارد نیت میکند و اهالی روستا کمک میکنند. گندم و آرد ممکن است به وسیله چند خانواده تهیه شود.»
احمدنژاد میافزاید: «ابتدا کیسههای گندم را به وسیله مردان برای مدت یک شب در داخل درخت کهنسال چنار مسجد اعظم برغان میگذارند و سپس به وسیله دستاس از بخشی از گندمها در حسینیه اعظم آرد تهیه میشود. گندم و آرد تهیهشده را به خانه صاحب نذر میبرند و به بانوان تحویل میدهند.» این کارشناس میراث فرهنگی ادامه میدهد: «مردان وظیفه افروختن آتش و جابهجایی دیگها را برعهده دارند.
ساعت هشت تا نه شب همه زنها دور ديگ نذری گرد میآيند و يکی از آنها کبريتی به دست میگيرد و با گفتن «بسمالله» اجاق را روشن میکند. در اين هنگام همه حاضران دعای (زيارتنامه دوازده امام) را زير لب میخوانند. پس از آنکه ديگ گرم شد، صاحب خانه که نذردار اصلی و همچنين پزنده سمنو است، پاروک را با دو دست میگيرد و چند دور با آن سمنو را به هم میزند.»
احمدنژاد اضافه میکند: پس از او زنهای ديگر يکايک همين کار را انجام میدهند. وقتی که سمنو به قلقل افتاد زنهایی که نذر ريختن پسته يا بادام در ديگ سمنو دارند، نذری خود را مشتمشت در آن میريزند. پختن سمنو تا نزديک سحر به درازا میکشد؛ پس از آن پاروک را کنار میگذارند و سمنو را دم میکنند. او با بیان اینکه مراسم نذر ریشه اکنون کاملا زنده و با اندکی تغییرات نسبت به گذشته در حال برگزاری است، میگوید: این آیین که به عنوان یک میراث ناملموس به ثبت رسیده، دارای معیارها و ارزشهای شاخصی است.
از جمله اینکه انتقال سینه به سینه این سنت و حضور فعال جوانان تحت نظارت بزرگان، شیوه استفاده از دستاس و دستورالعمل پخت و… همگی جزو ارزشهای این میراث است. این کارشناس ارتباط مستقیم و همزمان با میراث طبیعی (درخت چنار کهنسال برغان) و میراث تاریخیفرهنگی (حسینیه اعظم برغان) و ترکیب میراث طبیعی، تاریخی، فرهنگی و ناملموس را از دیگر ارزشهای آیین نذر ریشه برمیشمرد.
احمدنژاد همچنین دانش مدیریت سنتی در قالب تقسیم وظایف از جمله پاک و آمادهسازی گندم، تهیه و آمادهسازی آرد، تهیه و آمادهسازی جوانه گندم، تهیه سوخت و وجود همبستگی بین جماعت روستا که باعث ایجاد حس تعاون، وحدت و یکپارچگی است را از دیگر معیارهای ارزشآفرین این آیین عنوان میکند.
سمنوپزون در میبد
آیین دیگری که گفته شده همزمان با سالروز شهادت دخت نبی اکرم (ص) حضرت فاطمه زهرا (س) در شهرستان میبد برگزار میشود، آیین پخت پنج تن سمنو و توزیع بین عزاداران در میبد است. آن طور که ملیحه فخاری در یادداشتی برای روابط عمومی اداره کل میراث استان یزد نوشته، با توجه به باور مردم برای تهیه سمنو به مناسبت شهادت دخت نبی اکرم(ص)، هیئت سمنوپزی حضرت فاطمه زهرا (س) در میبد فعالیت دارد و این هفتمین سال است که پخت سمنو در شهرستان میبد انجام میشود.
به باور مردم سمنو خواص زیادی دارد و حدود ۷۰ خاصیت برای آن ذکر شده است؛ از جمله درمان کمخونی، دردهای عضلانی و… و با توجه به مواد کمقند در آن برای افراد دیابتی نیز مفید است. آیین مراسم پخت سمنو هرسال در منزل حاج محمدحسن کارگرزاده برگزار میشود و برای پخت آن از قزوین، اصفهان و خادمان امام رضا(ع) از مشهد حضور مییابند.
سمنو از جوانه خالص گندم درست میشود.
یکی از سمنوپزان مشهدی، ابتدا آب را در دیگ بزرگی به ظرفیت پنج تن میریزند و بر روی گاز قرار میدهند تا آب به اندازه کافی گرم شود که بتوان دیگ را در اجاقی که سوخت آن هیزم است، قرار داد. هیزم مورد نیاز برای پخت این مقدار سمنو سه بار نیسان است؛ وقتی آب جوش آمد، ۱۶ کیسه بزرگ جوانه گندم و چند کیسه آرد که کمتر از میزان جوانه گندم باشد در ظرف مورد نظر ریخته و همزمان با میکسور مواد با هم مخلوط میشود.
دیگ یکتنی هم در مجاورت دیگ بزرگ بر روی اجاق قرار دارد که همزمان آب آن میجوشد، وقتی رنگ آرد قهوهای شد، چند قالب یخ، یکمرتبه در آن میریزند و به این صورت به مواد شوک وارد میکنند که بر اثر آن جوانه گندم میشکفد و شهد تولید میکند. یخ به دیگ کوچک هم اضافه میشود، به سمنو شکر و روغن اضافه نمیشود و تا زمانی که سمنو روی آتش قرار دارد مرتب از سوی مردم با ذکر نیت هم زده میشود و رنگ سمنو از کرم شکلاتی به قهوهای تغییر میکند، مواد دیگ کوچک را به دیگ بزرگ اضافه میکنند و با استفاده از پارچه مرطوب مواد موجود را همانند برنج دم میکنند که این کار از شب تا صبح طول میکشد.
موقع ظرفکردن مواد داخل دیگچهای که شیر در ته آن ریخته شده است میریزند و بعد مواد در ظرف برای توزیع ریخته میشود. در زمان پخت سمنو سه کیلوگرم بادام شسته به مواد اضافه میشود. در این مراسم پر فیض گروه پشتیبانی و سمنوپزان با هم همکاری دارند و هر کسی به وسع خود هر کاری بتواند انجام میدهد. تهیه سمنو بهانهای است که عدهای از محبان، عاشقان و نوکران حضرت زهرا (س) در کنار هم جمع شوند تا با برپایی مراسم عزاداری برای فقدان آن حضرت نام خود را در شمار محبان حضرت ثبت کنند.
پخت سمنو زحمت زیادی دارد و تعدادی از بانوان در برگزاری مراسم همکاری دارند که این کار از سه روز قبل آغاز میشود و در این مدت همراه با پخت سمنو سفره و آش نذری تهیه و پرچم امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) به دست خادمان امام رضا (ع) برافراشته میشود. در پایان سمنوی پخته شده در میبد بین دوهزار نفر از عزاداران حضرت فاطمه (س) توزیع میشود.
آش نذری شفت
آیین سنتی دیگری که به عنوان آیین فاطمی شفت شناخته میشود، به پخت ۳۰۰ دیگ آش نذری اختصاص دارد. مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان گیلان در گفتوگو با خبرگزاری صدا و سیما در این باره توضیح داد: امسال برای هفتمین سال متوالی و به تعداد ۳۱۳ عدد تیان آش در شهر و روستاهای شهرستان شفت اجرا شد. ولی جهانی با بیان اینکه مراسمهای مذهبی با آیینها و رسومات خاص خود سبب یکدلی و همراهی اجتماعی میشود، افزود: مراسم پخت آش حضرت فاطمهالزهرا از دیرباز در شهرستان شفت با رسم و رسومات خاصی رایج بوده و امسال با شور و اشتیاق و تعداد بیشتری انجام شد.
ضیافت فاطمی به عنوان یک مراسم پایدار مذهبی در شهرستان شفت، نمود واقعی ارزشهای اعتقادی برای حفظ و زنده نگهداشتن ایام فاطمیه است که هر سال باشکوهتر برگزار میشود.
