در طول تاریخ پوشاندن فضاهای گسترده همیشه چالشی برای مهرازان به‌حساب آمده است. گنبد، نقطه به تکامل رسیده هنر در این زمینه است؛ اینکه پس از استفاده از طاق و تخته‌سنگ‌های بدون تراش و یکدست مهندسان به پوشش‌های گنبدی رسیده‌اند، تاریخچه‌ای بسیار مجذوب‌کننده دارد که می‌تواند به‌خودی‌خود معرفی مسیری برای گردشگری باشد. تولد گنبد در کدام نقطه از جهان رخ داده است؟ اولین گنبدها چگونه ساخته‌شده‌اند؟ آیا این باور که گنبد ابتدا در ایران پدید آمده است، حقیقت دارد؟ ما امروزه گنبد را به‌عنوان فرمی مذهبی می‌شناسیم که دلایل بسیاری این باور را به‌وجود آورده‌اند؛ اما چه رویدادهایی باعث شده است که این باور برای ما شکل بگیرد؟ گنبد انواع گوناگونی دارد که با توجه به نوع منطقه با فرم خاصی ساخته شده است؛ در ایران حتی در یک شهر می‌توانیم گوناگونی مهندسی گنبدها را مشاهده کنیم. برای گردش با هدف دیدار این پوشش‌های بسیار زیبا شاید بتوانیم در شهر خودمان به جست‌وجو بپردازیم! آشنایی با فرم‌های جایگزین گنبد در معماری مدرن برای اماکن مذهبی که ساختار این ابنیه را دستخوش تغییراتی کرده است، می‌تواند مقصدی جدید برای گردشگری به‌شمار رود.
حاصل چرخش چفدها
«گنبدها یا به‌صورت نصف کره توخالی هستند یا به‌صورت قطعه‌ای از کره توخالی یا به شکل مخروط ضلع‌دار یا بر اساس شکلی که از چرخش یکی از انواع طاق‌ها حول محوری که از رأس آن گذشته و به وسط قاعده آن عمود است، حاصل می‌شوند»(معماریان،1397: 368). معرفی مسیر گنبدها را با این تعریف گنبد از غیاث‌الدین جمشید کاشانی شروع می‌کنیم که تعریفی کامل از این پوشش به زبانی قابل درک برای همگان است. گاهی اوقات مرزشناسی بین گنبد و انواعی از طاق‌ها مشکل به نظر می‌رسد. طاق‌هایی مانند کلنبو و ترکین از دسته‌طاق‌هایی هستند که می‌توان آن‌ها را نمونه‌ای کوچک از گنبدها دانست. اما برای آشنایی راحت‌تر با گنبدها این مورد باید در خاطر بماند که چرخش یک قوس پیرامون یک خط عمودی فرم گنبد را پدید می‌آورد و از آنجا که شناخت این نوع فرم‌ها مسئله‌ای تخصصی است، در ادامه تنها به سیر مسیر گردشگری خود خواهیم پرداخت. در کنار علاقه انسان آن زمان به فرم‌های منحنی‌شکل، نیاز به پوشش‌های بلند و باعظمت، فن کارگران و چالش‌های پیرامون کاربرد مصالح، موجب پیدایش گنبدها شد که همین عظمت و رفعت گنبد تفاوت آن‌را با طاق رقم می‌زند. زمانی که تکرار تالارهای ستون‌دار عظیم هخامنشی برای نسل‌های بعد از آن‌هم نیاز کالبدی و اجتماعی محسوب می‌شد، مهرازان با استفاده از چرخش عنوان‌شده فضاهای وسیعی را بدون به‌کارگرفتن ستون خلق کردند.
زمینه چهارگوش و میل به انحنا
در تالار بارعام بیشابور فضای مرکزی وسیعی به چشم می‌خورد. این فضا که زمینه‌ای چهارگوش دارد، در آسمانه خود به فرم گنبد تبدیل می‌شود. دهانه 27متری این فضا در ارتفاع حدود 50 متری به انحنا می‌گراید. این فضا از ابتدایی‌ترین کاربردهای گنبد است که شکوه و عظمتی را برای همگان تجلی ساخته بود. علاوه بر اینکه این گنبد خط آسمان بنا را به زیبایی خاصی ساخته، از درون فضا نیز چشم‌نوازی ویژه‌ای داشته است. گنبد یک‌پوسته 1800ساله ایرانی، پوششی است که مهرازان ایرانی به بیشتر نقاط جهان صادر کرده‌اند. پوسته یا همان لایه سازنده گنبد، انواع مختلف یک‌پوسته، دو پوسته و گاهاسه پوسته را شامل می‌شود که اجرای آن به دو روش پیوسته (به‌هم‌چسبیده) و گسسته (از یکدیگر جدا) انجام می‌شود. مصالح گنبدها را به سه روش گردچین (متمایل به مرکز)، رگچین (موازی با خط افق) و ترکین (به‌صورت ترک‌ترک) می‌چینند. این چینش‌ها و پوسته‌ها در کنار فرم‌های بیرونی تیز یا مایل به بیضی که دو نوع تیزه‌دار و مازه‌دار هستند، گوناگونی دلنوازی از گنبدها را حاصل شده است. نمونه‌ای از گنبدهای پله‌پله و هرمی در جنوب ایران یافت می‌شود که این ویژگی از پوشش بیرونی، شناسه‌ای برای شیوه معماری این مناطق است.
نشستن بر آسمانه آتشکده‌ها
امروزه در گذر از نواحی حاشیه‌ای شهرهای تاریخی همچون اصفهان یا در روستاهای اطراف این شهرها، ساختمان‌هایی خشتی به‌وفور دیده می‌شوند که پوشش آن‌ها گنبدی است. این بناها که قدمتی بسیار طولانی دارند به‌وضوح نشان می‌دهند که پیدایش گنبد در پیش از اسلام بوده‌است. گنبدهای این زمان به دو نوع منفرد (پوشش چهارطاقی‌ها) و گنبدخانه (فضایی از بنا) تقسیم می‌شوند که نوع اول را به‌عنوان پوشش آتشکده‌ها مشاهده می‌کنیم که در قرن دوم میلادی در ایران رواج داشته‌اند. بیشتر چهارطاقی‌های گنبددار به‌جامانده از پیش از اسلام در ایران متعلق به حکومت‌های اشکانی و ساسانی است. آتشکده نیاسر در نزدیکی نطنز، نمونه‌ای از این چهارطاقی‌هاست که با مشاهده آن متوجه می‌شویم آسمانه این بنا به‌وسیله گنبدی یک‌پوسته و با چهارلنگه گچ ساخته شده است که اتصال آن به کالبد زیرین خود به واسطه یک طبقه مکعبی‌شکل صورت گرفته است. نمونه دیگر از این دسته‌گنبدها، روی آتشکده بازه‌هور به چشم می‌خورد. این گنبد که دهانه‌ای هفت‌متری را می‌پوشاند، روی کالبدی سنگی بنا شده که مانند آتشکده نیاسر توسط یک سطح مکعبی ستبر به جرز و قوس‌ها متصل شده است. ستبرای این جرزها 5/3 متر در 5/3 متر، توسط طاقی با دهانه 80/3 متر خالی شده‌اند. گنبد این دو آتشکده روی طبقه زیرین و در چهارسوی خود، طاق‌های کوچکی دارد که به عنوان نورگیر برای بنا تعبیه شده‌اند.
گنبد؛ پوششی برای تالارها
نمونه‌ای دیگر از کاربرد گنبدها، پوشاندن فضاهایی از یک بنا بوده که به آن گنبدخانه می‌گفتند. این فضاها اندامی از بنا به‌شمار می‌رفتند. بناهایی نظیر آتشکده فیروزآباد، قلعه دختران فیروزآباد، کاخ سروستان، کاخ خسرو در قصر شیرین و کاخ دامغان شامل گنبدخانه بوده‌اند. آتشکده فیروز آباد بنایی است که در 224 میلادی ساخته شده و مساحتی حدود 5700 متر مربع دارد که 800 متر آن حیاطی مرکزی است. تمامی این 4900 متر با طاق و گنبد پوشانده شده که شامل سه گنبد خانه است و هر گنبدخانه 176 متر مربع مساحت دارد. این گنبدخانه‌ها در تجانس با ساختمایه کلی بنا از سنگ لاشه و ملات گچ و خاک شکل گرفته‌اند. با توجه به زلزله‌های متعدد رخ‌داده در منطقه، بخشی از گنبدخانه‌ها تخریب شده، اما بخش زیادی از آن‌ها موجود و در ارتفاع 22متری قابل مشاهده‌اند. با توجه به مساحت گنبدخانه‌ها مشاهده می‌شود که این گنبدها دهانه‌های بزرگی را پوشانده‌اند و ضخامت کم لایه‌های این گنبد نسبت به دهانه‌ها ساختار بسیار حائز اهمیتی را پدیدآورده است که با توجه به زمان ساخت آن، کاری بسیار بزرگ به‌شمار می‌رود. این سه گنبدخانه در مجاور یکدیگر و پیش از ورود به حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند. قلعه‌دختر فیروز آباد روی ارتفاعاتی به بلندای 147 متر هم‌زمان با آتشکده فیروزآباد ساخته شده، اما تا به امروز بخش زیادی از آن از بین رفته است. یکی از خاص‌ترین نقاط این بنا جداره‌های پیرامون گنبدخانه است که به شکل مدور اطراف آن‌را پوشانده و توسط پشت‌بندهایی به گنبدخانه متصل شده است. بخش زیادی از این گنبدخانه موجود و تنها قسمتی از آسمانه آن تخریب شده است. این گنبد در مقایسه با کمترین تراز بنا، ارتفاعی حدود 27 متر دارد. این گنبدخانه به گودال باغچه‌ای راه داشته که درون یک مهتابی قرار داشته است. کاخ سروستان نمونه‌ای دیگر از گنبدخانه‌ها را شامل می‌شود. این کاخ که در نزدیکی شیراز واقع شده، با طرح ناقرینه خود نسبت به بناهای آن زمان، ساختاری ویژه را دارا بوده‌است که تاریخ ساخت حدودی آن به سال 420 میلادی باز می‌گردد. کاخ سروستان دارای دو گنبد با ابعاد مختلف کوچک و بزرگ است که گنبد بزرگ دهانه‌ای با عرض 5/12 متر و گنبد کوچک‌تر دهانه 30/8 متری را پوشانده است. این گنبدها با ساختمایه آجر روی جرزهای 50/2 متری و 40/1 متری ساخته شده‌اند. گفتنی است که گنبد بزرگ این بنا حدود 20 متر ارتفاع دارد. یکی از زیباترین و خاص‌ترین گنبدهای ساخته‌شده متعلق به بنای جبلیه در نزدیکی کرمان است. این بنا به‌طور کلی از سنگ ساخته شده و این ساختمایه توسط گچ به محکمی یکپارچه شده است. این گنبد که به گنبد گبری نیز مشهور است در داخل به وسیله گچ‌بری با ظرافت تمام تزیین شده بوده که در گذشت زمان بخش اعظمی از این تزیینات تخریب شده است. کاربرد این گنبدخانه عیان نیست و گفتمان‌های متفاوتی درباره آن به گوش می‌رسد. البته قدمت این بنا به‌طور واضح مشخص نیست؛ اما طبق گفته‌هایی ساخت آن‌را به اواخر دوران ساسانی نسبت داده‌اند.
آتشکده فیروزآباد در برابر سانتاسوفیا
رقابت شرق و غرب بر سر ادعای محل تولد هنرهای متعدد اجتناب‌ناپذیر است. این مهم در رابطه با گنبد هم صدق می‌کند. در سال‌های 532 تا 537 میلادی در قسطنطنیه (استانبول کنونی) کلیسایی به نام سانتاسوفیا ساخته شده که گنبد آن روی سطحی چهارگوش واقع شده است. این موارد طبق ادعای مورخان غربی بیان شده است. گفتنی است، این گنبد روی سطحی چهارگوش ساخته شده‌است. زمان نسبت داده شده برای ساخت این بنا بعد از ساخت آتشکده فیروزآباد در 224 میلادی است و ساخت سانتاسوفیا در دوره‌ای انجام شده که نزدیک به سه قرن از رواج گنبدسازی روی زمینه‌ای چهارگوش در ایران می‌گذرد.
آغاز دوران تنوع
پس از ورود اسلام جهان طاق‌ها به دوران تنوع گام نهاد. مقبره شاه‌اسماعیل سامانی که در 295 هجری ساخته شده است، گنبدی دارد که دهانه آن 30/6 متر عرض را می‌پوشاند و در ارتفاع 5/12 متری حدود 30 سانتی‌متر ضخامت می‌گیرد. گنبد این مقبره که در بخارا واقع شده است به زیبایی نمای آجری این بنا را با فرم نیم‌کره توخالی خود زیبا ساخته است. گنبد عالی ابرقو از انواع بناهایی است که به دلیل قرارگیری بر ارتفاعات احتمالا به عنوان برج راهنما ساخته شده است. این بنا در محل اتصال خود به گنبد توسط قوسک‌های بسیار زیبا با ظرافت تمام زیبنده شده است. محل اتصال گنبد به بدنه بنا زمینه‌ای هشت‌ضلعی دارد که بر زیبایی بصری قوسک‌ها می‌افزاید. این گنبد دهانه‌ای به اندازه 90/8 متر دارد و حفره‌های کوچکی روی آن واقع شده است. ارتفاع این گنبد به 12 متر می‌رسد. گنبد سلطانیه از نمونه گنبدهای ساخته‌شده و بسیار زیبا در دوران ایلخانیان در اطراف زنجان است. این بنا که به وسیله آجر ساخته شده است، در واقع باقی‌مانده مجموعه ابنیه‌ای است که در این ناحیه قرار داشته‌اند. این گنبد زمینه‌ای هشت‌ضلعی دارد (هر ضلع 80 گز) که روی این هشت‌ضلع، هشت مناره واقع شده است. گنبد با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای‌رنگ با ظرافت تمام در ارتفاع 5/48 متری به دستور الجایتو ساخته شده و قدیمی‌ترین گنبد دوپوست موجود در ایران است. روی گنبد باریکه طاق‌هایی وجود دارد که تعداد آن‌ها تا نیمه گنبد 16 و بعد از آن به 8 می‌رسد.
فیروزه بر آسمان اصفهان
عصر شیوه رازی تا پیش از حمله مغول دوران تحول گنبدها به‌شمار می‌رود. در همین دوران است که طرح مسجد جامع اصفهان از شبستانی به چهار ایوانی تغییر می‌کند و دو گنبد به این موزه معماری چفدها اضافه می‌شود. گنبد تاج‌الملک که در جبهه شمالی این مسجد واقع شده است، گنبدی نسبتا کوچک با دهانه 50/9 متر است که نمونه‌ای بسیار بااهمیت در رابطه با پیوند آرایه و سازه به‌شمار می‌رود. پیلک‌هایی عمودی روی بدنه داخلی بنا قرار دارند که چشم بیننده را به‌شکل عمودی به سمت گنبد سوق می‌دهند. این گنبد که به گنبد خاکی نیز معروف است، نگاه بیننده را در مسیر خود از پایین به بالا راهنمایی می‌کند. پوپ دراین‌باره می‌گوید: «این کامل‌ترین گنبد شناخته شده است. نیروی سنگین جالب‌توجهش مربوط به ابعاد آن نیست؛ بلکه زاییده طرح آن است… این گنبد مانند غزلی کامل در یک کل به هم پیوسته در آمیخته است»(پوپ،1365: 130). گنبد نظام‌الملک که دیگرگنبد ساخته‌شده در این مسجد است، در 473 هجری با برداشتن ستون‌های شبستان قبلی، روی دهانه‌ای به اندازه 15 متر ساخته شده است. این گنبد که از نوع گنبدهای ترکین است، از هشت ترک و هشت طاق باریکه شکل گرفته است. این باریکه‌طاق‌ها به مقدار عرض سه آجر در نما و پنج آجر در عمق ضخامت دارند؛ همچنین این گنبد در بخش زیرین خود طاق‌نماهایی دارد که چرخش بصری روی فرم ضخیم آن‌را هموارتر می‌سازد. در 1028 هجری در ضلع شرقی میدان نقش‌جهان اصفهان، گنبد مسجد شیخ لطف‌الله توسط استاد محمدرضا اصفهانی پدیدآمد. این گنبد تیزه دار نسبت به گنبدهای ساخته شده در دوران خود از ارتفاع کمتری برخوردار است و با طرح‌های فوق‌العاده از درون و بیرون تزیین شده است. در زیر گنبدخانه این مسجد، شبستانی زمستانی واقع شده است که دهانه‌ای 19متری را در ارتفاع 24متری پوشانده است. درون گنبد و هنگامی که زمینه چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل شده است، کتیبه‌ای مدور با کاشی‌های آبی‌رنگ دیده می‌شود. تزیینات زیبای این بنا که کاشی‌کاری منحصر‌به‌فرد و نورپردازی بسیار زیبایی را شامل می‌شود، می‌تواند خاطره خیال‌انگیزی را هنگام حضور در این گنبدخانه برای گردشگران به ارمغان آورد. کاشی‌کاری‌های سقف این گنبدخانه در نمای داخلی با طرح لوزی و معرق‌کاری به شیوه‌ای هنرمندانه صورت گرفته‌است. رنگ‌های آبی، لاجوردی، سبز، مشکی، سفید و زرد تزیینات داخلی این بنا را شکل داده‌اند.
پله‌پله تا جنوب ایران
یکی از مهم‌ترین عوامل در به‌کارگیری و تنوع فرم گنبدها، شرایط اقلیمی زمینه بنای موردنظر بوده است. باران‌های شدید خوزستان که به‌صورت فصلی با سرعت بسیار تند می‌بارند، دلیل ساخت گنبدهای اورچین در این ناحیه بوده است. در منطقه دزفول و شوشتر 25 بنا با کاربری‌های مختلف مذهبی و غیرمذهبی با این گنبدها پوشانده شده‌اند. گنبد مقبره دانیال نبی در شهر شوش زیباترین گنبد از این نوع است که در نزدیکی رود شاوور ساخته شده‌است. علاوه بر پوشاندن دهانه موردنظر، این گنبد مانند یک میل و منار (در زمان‌های گذشته که در اطراف آن دشتی وسیع واقع بوده) رهگذران را به سوی شهر فرا می‌خوانده است. زیباترین چشم‌انداز در این گنبد زمانی‌است که آفتاب از یک سو بر پلکان‌های آن می‌تابد و بر سوی دیگر این پلکان‌ها سایه آن به چشم می‌خورد. گفتنی است که این بنا در 1287 هجری به‌طور کامل بازسازی شده است.
از آنجا که گنبد به عنوان عنصری مقدس برای اماکن مذهبی به‌شمار می‌رود، در معماری مدرن سعی می‌شود در کنار پیشرفت مصالح برای پوشاندن دهانه‌ها از انواع فرم‌های معماری استفاده شود تا حس داشتن گنبدهای قدیمی از میان نرود. این مورد سبب شده است کمتر از فرم‌های مدور برای ساخت گنبد بهره برده شود.
