به گزارش اصفهان زیبا؛
وجه‌تسمیه محله کَلمه‌خواران
این محله در میان عامه مردم به کَلَم‌خواران شهرت دارد. در ارتباط با وجه‌تسمیه این محله در کتاب «فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان» نوشته استاد و محقق شهیر، محمد مهریار، آمده است: واژه «کَلَم» از «کَرَم» یا «کَرَمان» مشتق شده که نام یکی از قبایل آریایی بوده است. «خواران» نیز از دو جزء «خوار» یا «خور» به معنای فَر و شُکوه و «آن» به معنای کثرت و نسبت است. بنابراین کَلْمه‌خواران، واژه‌ای اوستایی به معنای محل فَر و شُکوه است. با استناد به گزارش سالنامه آماری سال 1345 ه.ش جمعیت این روستا در این سال، 90 نفر بوده که در سال 1350 ه.ش جمعیت آن به 154 نفر رسیده است. (مهریار، 1382: 624) بر اساس آمار درج‌شده در شناسنامه فرهنگی‌اجتماعی محله‌های شهر اصفهان، محله کلمه‌خواران در سال 1393 دارای 621 نفر جمعیت بوده است.
وجه‌تسمیه محله کَلمه‌خواران در باور عامیانه
همان‌گونه که پیش‌ازاین اشاره شد، وجه‌تسمیه محله کلمه‌خواران به معنای محل فَر و شکوه است؛ اما در ارتباط با وجه‌تسمیه محله کلمه‌خواران، در بین اهالی محله روایت دیگری نیز رایج است. اغلب ساکنان محله، وجه‌تسمیه کَلمه‌خواران را به مزارع سبزی و کَلَم‌کاری در محله نسبت می‌دهند. به باور اغلب اهالی محل ازجمله اشرف عباسی، ازآنجاکه در گذشته بیشتر اراضی منطقه زیر کشت کَلَم قرار داشته است، این محله به «کَلَم‌کاران» شهرت یافته است.
علی سلمانی، یکی دیگر از ساکنان قدیمی محله نیز اذعان داشت: در گذشته بیشتر اراضی این صحرا زیر کشت کَلَم قرار داشت و قوت غالب اهالی محله کَلَم بوده، بنابراین این محله به کلمه‌خواران شهرت پیدا کرده است. البته به نظر می‌رسد، اگرچه اغلب مزارع محله زیر کشت صیفی‌جات، به‌ویژه کَلَم قرار داشته است، این روایت صحیح نیست، بلکه همان‌گونه که استاد مهریار در کتاب «فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان» اشاره کرده‌اند، کلمه‌خواران به معنای محل فر و شکوه است.
کالبد محله کلمه‌خواران از دیروز تا امروز
قلعه‌ها مهم‌ترین تجلی اندیشه دفاعی بشر بهشمار می‌روند. زمانی که انسان خانه‌سازی را آغاز کرد، نخستین اصل توجه به امنیت و امکان دفاع از خود در برابر دشمنان و تهدیدهای مختلف بود. به همین خاطر، ساخت قلعه‌ها، آن‌هم در دورافتاده‌ترین و مرتفع‌ترین نقاط، اهمیت ویژه‌ای داشت.محله کَلمه‌خواران همانند اغلب محله‌ها و روستاهایی که از دل صحراها برمی‌آمدند، دارای قلعه‌ای بود تا رعایا در آن سکونت گزینند.
قلعه کلمه‌خواران، هسته اولیه محله بوده و تا حدود ۶۰ سال پیش در این محله به جز صحرا و مزارع گندم و صیفی‌جات، قلعه مذکور دایر بود که به «قلعه کهنه» شهرت داشت. درواقع، تا چند دهه پیش محله کلمه‌خواران، فاقد خانه بود و همه اهالی محله در قلعه کهنه کنار هم می‌زیستند. ساختار قلعه کهنه به‌گونه‌ای بود که تعدادی اتاق داشت که سهم هر خانواده از قلعه تنها یک اتاق بود. ازنظر ساکنان قلعه و افرادی که از بیرون به آن می‌نگریستند، این مکان از یک طبقه تشکیل شده بود؛ اما ساختمان قلعه به‌گونه‌ای طراحی‌شده بود که بالای هر اتاق یک بالاخانه نیز قرار داشت.
بالاخانه طبقه‌ای مجزا بهشمار نمی‌رفت و جزئی یا تکه‌ای از همان اتاق اصلی محسوب می‌شد. در قلعه کهنه علاوه بر هر اتاق، محلی برای نگهداری احشام و علوفه وجود داشت. درواقع اصطبل و آخور جزو لاینفک معماری قلعه‌های مسکونی و زندگی کشاورزی بود. با توجه به اینکه در روستای کَلمه‌خواران، دام و احشام بسیاری وجود داشت، آخور برای نگهداری دام اهمیتی وافر داشت؛ بنابراین هر خانواده به دو مکان اصلی برای گذران زندگی نیاز داشت؛ اتاقی برای سکونت خانواده و محلی برای نگهداری از حیوانات؛ زیرا اقتصاد خانواده به وجود احشام وابسته بود. قلعه کلمه‌خواران از امکانات رفاهی برخوردار نبود. این قلعه فاقد حمام بود و ساکنان آن برای استحمام به حمام محله سنجوانمره که در افواه به آن «سونمره» می‌گفتند، مراجعه می‌کردند.
قلعه کهنه دارای سه برج دیده‌بانی، تعدادی اتاق، یک حلقه چاه آب و یک سرویس تقریبا بهداشتی مشترک برای همه ساکنان بود. در مجاورت دستشویی که در گذشته به آن «موال» می‌گفتند، گودالی قرار داشت که کشاورزان در هفته چندین بار بر روی فضولات انسانی تجمیع‌شده در گودال، خاک و خاکستر می‌ریختند و به‌نوبت محتویات آن را برای تقویت مزارع خود استفاده می‌کردند.
قلعه کهنه، نخستین محل اسکان کشاورزان این روستای کوچک بود. اولین اهالی ساکن در قلعه، سه خانواده به نام‌های عسکری، سلمانی و عباسی بودند. خاندان باقری نیز یکی از بانفوذترین ساکنان محله کَلمه‌خواران بودند. اما سه خاندان عسکری، سلمانی و عباسی به‌ترتیب از محله سلیمی که در مجاورت بیمارستان شهید چمران فعلی واقع شده است، همچنین محله‌های خوراسگان و هیستان به این منطقه آمدند و در این محله ساکن شدند.
به‌مرورزمان ساکنان محله افزایش یافتند و به دوازده خانوار رسیدند. از خاندان سلمانی، چهار برادر با نام‌های اسدالله، اسد، حسن و پهلوان در قلعه ساکن شدند. خاندان عباسی هم از دیگر ساکنان قلعه بودند. برادران عباسی جزو اولین خانواده‌هایی بودند که قلعه را ترک کردند و در خانه مستقل اسکان یافتند. سپس به‌مرورزمان با افزایش جمعیت ساکن در قلعه، سایر خانواده‌ها قلعه را ترک کردند و در محله در منازل مستقل اسکان یافتند.
قلعه جدید
با خروج ساکنان اولیه از قلعه کهنه، قلعه‌ای دیگر در محله کَلمه‌خواران بنا شد که به «قلعه جدید» شهرت یافت. به گفته اهالی محله، با ازدحام رعایا در قلعه، دو تن از برادران عباسی از قلعه کهنه خارج شدند و قلعه جدید را بنا نهادند. قلعه جدید از دهه ۱۳۳۰ شمسی موردتوجه بیشتر رعایا قرار گرفت. ازجمله این افراد که ساکن قلعه جدید کَلمه‌خواران شدند و در آن تشکیل خانواده دادند، می‌توان به رمضان عباسی و هاشم عباسی اشاره کرد.
از اقدامات ساکنان قلعه جدید، احداث حمام عمومی در محله بود تا از آمدوشد به حمام سنجوانمره «سونمره» آسوده شوند. رمضان عباسی و میرزا عباس، شوهرخواهر رمضان عباسی و استاد محمد معمار ازجمله کسانی بودند که در ساخت حمام نقش مهمی داشتند. این حمام به‌عنوان اولین حمام محله در تاریخ ۱۳۳۶ ه.ش دایر شد.
توسعه و رشد محله کَلمه‌خواران
به‌مرورزمان زیستن در قلعه جدید که متأثر از افزایش جمعیت بود، منسوخ شد. هم‌زمان با پشت‌کردن به قلعه کهنه و قلعه جدید، توسعه ساخت‌وساز در محله گسترش یافت. حتی ارباب کَلمه‌خواران نیز از قلعه محله بیرون آمد و برای خانواده خود خانهای مجزا بنا کرد. البته در منزل جدید، چندین خانواده در کنار هم زندگی می‌کردند. به‌طوری‌که حتی در منزل ارباب نیز چند خانواده با یکدیگر زندگی می‌کردند.
برای نمونه، شش برادر در شش اتاق یک خانه دورهم با خانواده خویش می‌زیستند. اما این تعداد خانواده در مقایسه با تعداد خانوارهای ساکن در قلعه بسیار کمتر بود. معماری این منازل ساده بود، هر خانهای یک فضایی برای ذخیره غلات، محلی برای نگهداری حیوانات و یک کاه‌دان برای ذخیره کاه و علوفه داشت. همچنین یک منبع آب یا حوض آب در خانه‌ها وجود داشت. دکور داخلی خانه‌ها، بسیار ساده بود. هر اتاقی دارای چند طاقچه بلند بود که زنان خانه به سلیقه خود آن را با کاسه‌های چینی کشمیری، گلدان و ظروف شاه‌عباسی می‌آراستند. پرده و پشت‌دری هم لازمه اتاق‌ها بود که به سلیقه زنان خانه دوخته می‌شد؛ زیرا رعایت محرم و نامحرم واجب بود؛ بنابراین پرده برای اتاق، مانند نان داخل سفره برای اهل هر خانهای ضرورت داشت.
همان‌گونه که پیش‌ازاین اشاره شد، تا چند دهه قبل خانه‌ها فاقد حمام بودند و ساکنان از گرمابه‌های محله یا محله‌های مجاور استفاده می‌کردند. در سال‌های اخیر ساکنان کلمه‌خواران همانند ساکنان سایر محله‌ها در خانه‌های مستقل زندگی می‌کنند و به‌ندرت دو یا سه عروس همراه با مادرشوهر در یک خانه سکونت دارند. شایان توجه است که طی چند سال گذشته، محله کلمه‌خواران نیز همانند اغلب محله‌ها از پوسته قدیمی خود خارج شده است و مجموعه‌های مسکونی چندطبقه در میان دشت و صحرا برافراشته شده‌اند.
روابط اهالی محله از دیروز تا امروز
در گذشته روابط اهالی محله با یکدیگر بسیار صمیمانه و توأم با احترام بود. همسایه‌ها اعتماد کامل به یکدیگر داشتند، به‌طوری‌که چنانچه در طول روز درِ خانه هرکدام از ساکنان محله باز بود، حکایت از تعاملات نزدیک اهالی محله با یکدیگر داشت و به همسایه، دوست و آشنا این پیام را می‌رساند که من به شما اعتماد کامل دارم؛ شما برای آمدن به خانه من نیاز به هماهنگی قبلی و تشریفات ندارید. روابط همسایه‌ها صمیمانه و نزدیک بود و اهالی محله حرمت یکدیگر را رعایت می‌کردند. امنیت زیادی در محله وجود داشت و افراد به حریم یکدیگر تجاوز نمی‌کردند. بدون گفتن «یااللّه» کسی به خانه دیگری وارد نمی‌شد. درواقع گفتن یاالله، مفهوم اجازه گرفتن از صاحب‌خانه را داشت؛ این تعاملات، قراردادهای اجتماعی نانوشته‌ای است که به تأیید اهالی محله رسیده بود.
روند آموزش در محله کلمه‌خواران
پیش از تأسیس دبستان کلاهدوزان در سال ۱۳۵۰ شمسی، فعالیت مکتب‌خانه‌ها و اعضای سپاه دانش در توسعه آموزشی اهالی محله کلمه‌خواران اهمیت بسیاری داشت. اغلب اوقات اعضای سپاه دانش، به خانه اهالی محله می‌رفتند تا کودکان و نوجوانان را به سوادآموزی تشویق کنند. به‌ویژه سراغ خانواده‌هایی می‌رفتند که به کارکردن کودکان بیش از درس‌خواندن آن‌ها اهمیت می‌دادند. تا قبل از سال ۱۳۵۰ شمسی در محله هیچ‌گونه مکان آموزشی دایر نبود. زمین دبستان محله کلمه‌خواران توسط خاندان عباسی اهدا شد. خانواده سلمانی نیز در ساخت مدرسه نقش مؤثری داشتند. اهالی محله با سوادآموزی دختران خود موافق نبودند؛ زیرا دخترها موظف بودند که بیشتر وقت خود را به قالی‌بافی بپردازند. البته چنانچه خانواده اجازه تحصیل به فرزندان دختر خود می‌دادند، فقط تا کلاس پنجم دبستان تحصیل می‌کردند و برای ادامه تحصیل از محله خارج نمی‌شدند.
مسجد امیرالمؤمنین
پیشینه بنای مسجد امیرالمؤمنین محله کلمه‌خواران به دوره پهلوی باز‌می‌گردد. این مسجد به همت خاندان عباسی احداث شده است. زمین مسجد امیرالمؤمنین توسط پدر رمضان عباسی از برادران نیلی، محمدجواد نیلی و محمدحسن نیلی خریداری شد و شبستانی در حدود ۲۱۰ متر در آن بنا شد. در سال 1355 شمسی مسجد توسط اهالی محله به‌ویژه خاندان عباسی نوسازی شد. متولی مسجد امیرالمؤمنین از بدو تأسیس تاکنون خاندان عباسی بوده‌اند. مسجد و حسینیه توسط رمضان عباسی به نام امیرالمؤمنین مزین شده است.
هیئت امیرالمؤمنین
هیئت امیرالمؤمنین متعلق به محله کلمه‌خواران است و تحت نظر مسجد و حسینیه امیرالمؤمنین فعالیت می‌کند. این هیئت همانند اغلب هیئت‌های مذهبی در ایام ماه‌های محرم و صفر و ماه مبارک رمضان مراسم مذهبی ویژه برگزار می‌کند. هیئت امیرالمؤمنین محله کلمه‌خواران در ماه محرم میزبان هیئت‌های محله‌های مجاور ازجمله محله هیستان و زوان است. هیئت امیرالمؤمنین هرسال در ماه محرم از شب اول ماه تا شب بیستم ماه مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌کند و پذیرای عزادارانی است که از محله‌های مجاور در مراسم شرکت می‌کنند.
