به گزارش اصفهان زیبا؛ بازار نشر ایران سال‌هاست با حجم سنگینی از آثار ترجمه‌ای روبه‌رو شده است. ناشران سراسر کشور علاوه‌بر تألیف آثار، ترجمه را نیز در محتواهای مختلف و قالب‌های ادبی گوناگون در دستور کار خود قرار داده‌اند؛ تاجایی‌که کارنامه برخی ناشران شاید رنگ آثار تألیفی را به خود نبیند. این انتخاب دلایل متعددی داشته و به دنبالش این میزان از ترجمه آسیب‌هایی را نیز به دنبال داشته‌اند که این نوشتار به دنبال آسیب‌شناسی ورود آثار ترجمه‌ای به عرصه نشر کشور نیست.
ازآنجاکه نشر ایران به دلایلی خود را از اجرای قانون خرید کپی آثار (کپی رایت) دور نگه داشته، می‌توان دلیل اصلی این میزان پررنگ آثار ترجمه‌ای را همین موضوع دانست؛ چراکه ناشر دیگر هزینه‌ای بابت مؤلف برای اثر تألیفی و نیز خرید رایت نداده و می‌تواند آثار مشهور دنیا را با همان تصویرگری و گاه همان طرح جلد با ترجمه‌هایی غالبا ضعیف روانه بازار نشر کند. بازار نشر اصفهان نیز از این وضعیت مستنثا نیست و بسیاری از ناشران شهر و استان اصفهان از همین رویه پیروی می‌کنند.در این میان جای ترجمه معکوس کجاست؟ چه میزان از ناشران کشور و اصفهان به دنبال این هستند تا آثار خود را به زبان کشورهای دیگر و زبان‌های روز دنیا ترجمه کنند؟ آیا ناشران اصفهان از قواعد و سازوکارهای ترجمه معکوس باخبرند؟ آیا از تأثیرات این بده‌بستان فرهنگی آگاهند؟ اصلا کدام‌یک از ناشران شهر تاکنون در این خصوص اقدامی کرده‌اند؟ طبیعتا آماری از این ناشران در دست نیست؛ اما می‌توان حدس زد اقدام چشمگیری در این زمینه انجام نشده است.
اصفهان علاوه‌بر داشتن ادبیات غنی و ریشه‌دار در شعر و نثر، خود شهری مشاهیرپرور و تاریخ‌ساز و متمدن بوده و ناشران از تولید کتاب دراین‌باره غفلت نکرده و آثار بسیاری در معرفی این تاریخ و تمدن و ادبیات منتشر کرده‌اند. نویسندگان اصفهان نیز جوایز متعددی در عرصه‌های ادبی دریافت کرده‌اند و این نشان از قدرت و قوت نشر اصفهان در موضوعات مختلف دارد؛ اما این آثار چقدر در سطح جهان عرضه شده‌اند؟ آیا کشورهای همسایه و ملت‌ها و تمدن‌های دیگر دسترسی به عناوین برتر نشر اصفهان را دارند؟ طبیعتا پاسخ این سؤال به میزان دغدغه ناشران شهرمان در ترجمه معکوس آثارشان بازمی‌گردد.از سوی دیگر، اصفهان خواهرخوانده‌های بسیاری در سراسر جهان دارد که در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی و گاه فرهنگی با یکدیگر تعامل می‌کنند. چقدر از این تعامل به ایجاد پیوندهای ادبی میان دو خواهرخوانده اختصاص یافته است؟ آیا سازمان‌های دولتی اصفهان، به‌ویژه شهرداری به معرفی بازار نشر شهر به دنیا از طریق ظرفیت گسترده این خواهرخواندگی التفات دارند؟پاسخ به این سؤالات را تنها می‌توان از زبان فعالان نشر اصفهان و دست‌اندرکاران اداره ارتباطات بین‌الملل جویا شد. در این گزارش به سراغ دو ناشر اصفهانی رفته‌ایم تا بدانیم آیا در خصوص ترجمه معکوس اقدامی شده و از شیوه‌ها و تأثیرات آن باخبرند یا خیر.
دست خالی ناشران از ابزارهای ترجمه معکوس
مهرانگیز بیدمشکی
نشر نهفت، از انتشارات باسابقه اصفهان، آثار باکیفیتی را در موضوعات عمومی، به‌ویژه ادبیات و اصفهان‌شناسی عرضه کرده است. نهفت از معدود انتشارات شهر است که دو اثرش را به زبان‌های دیگر ترجمه کرده است.نظر مهرانگیز بیدمشکی، مدیر این انتشارات را در خصوص چندوچون ترجمه معکوس و چالش‌ها و موانعش در ادامه می‌خوانید.
باید به بحث ترجمه‌نشدن آثار تألیفی بدون تعصب نگاه کنیم و متوجه جایگاه حوزه نشر و کتاب در کشورمان باشیم. همه آثار ما به لحاظ کیفی یکسان نیستند؛ بنابراین آن دسته از کتاب‌ها که دارای محتوا و ساختار باکیفیت نیست، نمی‌تواند وارد بازاری شود که در آن رقابت بسیار زیاد است. فکر می‌کنید بازار پویا و فعال نشر جهان چه چیزی را از ما می‌پذیرد؟ مسلما آثاری که حرف جهانی داشته و دارای نوآوری و خلاقیت باشد. درست است که آثار مهم کلاسیک ما که از فرهنگ و ادبیات بسیار غنی و ریشه‌دارمان سرچشمه گرفته، توسط نویسندگان و مترجمان خارجی به دنیا معرفی شده؛ اما چرا هنوز توفیق چندانی در ترجمه و ارائه آن بخش از تألیفات معاصر که چه بسا از لحاظ محتوا بسیار بهتر از برخی آثار دنیاست و قابلیت مطرح شدن دارند، نداشته‌ایم؟
چرا ترجمه و ارائه آن‌ها در بازار جهانی با موانع و چالش‌هایی روبه‌روست؟ زیرا در تمام دنیا دولت‌ها برنامه‌های حمایتی داشته یا آژانس‌های ادبی این وظیفه را بر عهده دارند؛ ولی در ایران آژانس‌های زبده‌ای برای اقدام در این زمینه در دسترس نیست یا اگر هم هست، در کارشان به دلایل مختلف از لحاظ کمی و کیفی موفق نبوده‌اند؛ درحالی‌که در کشورهای دیگر همچون دانمارک یا سوئد یا در کشورهای همسایه مثل ترکیه این آژانس‌ها فعال‌اند.
در کشور ما همه چیز بر عهده خود ناشر است. اگر ناشری بتواند ناشران و آژانس‌های بین‌المللی را متقاعد کند که آثارش را بخرند که حرفی نیست؛ اما این کار بسیار پرهزینه است. مسلما ابتدا باید ناشر بتواند کتاب‌هایش را در معرض گزینش مترجمان و ناشران دنیا قرار دهد. باید بتواند به نمایشگاه‌های مرتبط و سفرهای کاری برود و از ناشران دیگر کشورها دعوت کند. همه این کارها هزینه بالایی دارد ؛ این در حالی است که چندسالی است ناشران غیرتهرانی به‌دلیل هزینه‌های سنگین نمی‌توانند حتی در نمایشگاه کتاب تهران حضور یابند و در چند سال اخیر، به حضور در نمایشگاه مجازی اکتفا کرده‌اند؛ با اینکه حضور در نمایشگاه بزرگ کتاب تهران برای ناشر و نویسنده امتیاز و فضایی خاص است.
یکی دیگر از دلایل ترجمه‌نشدن کتاب‌های باکیفیتمان این است که ناشران نمی‌توانند کتاب را به بازار جهانی معرفی کنند؛ چراکه ابزارش را ندارند. این ابزار صرفا معطوف به تبلیغات نمی‌شود. همان‌طور که گفتم، آژانس‌های ادبی باید بتوانند پل ارتباطی میان ناشر و فضاهای نشر بین‌الملل باشند که آن‌ها نیز به دلایلی توفیق نداشته‌اند. از سوی دیگر، ناشر نمی‌تواند خودش کتابش را ترجمه و معرفی کند و خیلی محدودند ناشرانی که با ارتباط‌های شخصی با یک نویسنده یا یک ناشر خارجی، کتابشان را به بازار جهانی معرفی می‌کنند.
یکی دیگر از ابزارهای موردنیاز ناشران برای ترجمه معکوس، مترجمان قوی هستند. در خصوص ترجمه از زبان‌های مبدأ به زبان فارسی مترجمان خوبی داریم؛ اما دستمان در نیروهای زبده و تربیت‌شده برای ترجمه معکوس خالی است. برای برگرداندن متن یک کتاب از زبان فارسی، باید دانش کافی از زبان مقصد و فرهنگ آن کشور داشته باشیم؛ چراکه بسیاری از اصطلاحات باید مطابق با زبان مقصد بومی‌سازی شود.
گفته شد معرفی کتاب در مجامع بین‌المللی مستلزم هزینه‌های سنگین است که بهترین ناشرها هم نمی‌توانند این هزینه‌ها را بپردازند. یک ناشر ایرانی در عین اینکه حمایتی نمی‌شود، باید بتواند با ناشر خارجی مرتبط شود و او را برای همکاری متقاعد کند. در این راستا ناشر ایرانی باید بتواند وارد محیط‌های فرهنگی و نمایشگاهی و بازارهای بین‌المللی بشود و از ناشران کشورهای دیگر دعوت به عمل آورد که همه این‌ها هزینه‌بر است.
در نشر نهفت در زمینه اصفهان‌شناسی کتابی داریم به نام «اصفهان، این همه هست، این همه نیست» که به شش زبان ترجمه شده است. در همان سال‌های اول انتشار، از تهران نمونه کتاب خواستند برای نمایشگاه‌های خارجی و دیگر هیچ‌گاه خبری نشد؛ درصورتی‌که در زمان‌هایی که توریست وارد اصفهان می‌شد، این کتاب پرفروش بود و به چند چاپ رسیده است. اثر دیگری درباره کلیساهای اصفهان به زبان انگلیسی داریم. سال‌ها پیش هم کتابی به نام «اصفهان در آینه فرهنگ» به زبان فارسی و ایتالیایی منتشر کردیم که درباره روابط تاریخی دو شهر اصفهان و ونیز بود که اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اصفهان از آن حمایت کرد و در هفته فرهنگی که در ایتالیا برای هنرمندان اصفهان برگزار کردند، این کتاب را نیز در آنجا ارائه کردند و مورد توجه قرار گرفت.
حمایت‌های ارگان‌ها و سازمان‌ها همیشه یک‌سویه بوده و صرفا آثار را با رویکردهای خاص حمایت کرده‌اند و آثار شکیل و متناسب برای معرفی در سطح بین‌الملل نادیده گرفته شده‌اند. حرکت جدی در این خصوص انجام نشده؛ زیرا برای نهادها پیشرفت ناشران هرگز اهمیتی نداشته است.
برخی از نهادهای دولتی به‌جای اینکه کتاب‌های موفق ما را از خودمان بخرند یا در نمایشگاه‌ها و کشورهای دیگر عرضه یا برای هدایایشان استفاده کنند، به دنبال این هستند که پی‌دی‌اف کتاب را از ما بگیرند و روی سایتشان بگذارند یا نویسنده را پیدا و او را متقاعد کنند تا اثری را که زحمت بسیاری برایش کشیده شده، از او بگیرند. این حرکت نازیبایی است و به‌جای حمایت ناشر، او را دور می‌زنند. در چنین وضعیتی چطور می‌توان از حمایت صحبت کرد؟ چتر حمایت‌های انجام‌شده نیز روی سر ناشرانی است که نگاهشان با مسئولان فرهنگی منطبق است. اگر آثاری نیز از طریق رایزنان فرهنگی یا آژانس‌های ادبی ترجمه معکوس شده است، توزیعش بر عهده سفارتخانه‌ها بوده؛نه براساس حرکت‌های فرهنگی قوی و پایدار هم‌سطح با بازار بین‌الملل و خرید کپی رایت.
استفاده از ظرفیت خواهرخوانده‌ها برای ایجاد پیوند ادبی
سید احمد حسینی
نشر مهرستان از ناشران پرکار اصفهان است که به‌تازگی ده‌عنوان از آثار کودک و نوجوانش را از طریق همکاری با آژانس ادبی به زبان‌های خارجی ترجمه و در نمایشگاه‌های بین‌المللی عرضه کرده است. سید احمد حسینی، مدیر این انتشارات، درخصوص جزئیات ترجمه معکوس و تأثیرات و مزایایش گفته است.
کتاب‌های کودک و نوجوان به این دلیل که عمومیت دارند، ظرفیت بیشتری برای ترجمه معکوس دارند. کشورهای آمریکایی و اروپایی و روسیه در این زمینه قدمت و قدرت بیشتری دارند و این باعث شده تا آثارشان به زبان‌های دیگر ازجمله فارسی ترجمه شود؛ اما تعداد آثار ادبی شاخص در کشورمان زیاد نیست و آن دسته از آثار قابل‌اعتنا نیز ترجمه شده‌اند. به همین دلیل، نمی‌شود در این خصوص توقع زیادی از ادبیات داشت. اما حوزه کتاب‌های کودک و نوجوان عمومی‌تر است و در کل دنیا وحدت نظری درباره مفاهیم مربوط به این قشر وجود دارد. در ایران نیز طی چند سال گذشته نویسنده‌ها کارهای قوی و پرمحتوایی منتشر کرده‌اند که اگر تصویرگری قوی هم داشته باشند، مطلوب جامعه جهانی است؛ بنابراین حوزه کودک و نوجوان از اقبال بیشتری در ترجمه معکوس برخوردار است. طبق تجربه ما، کشورهای عربی و حاشیه خلیج‌فارس به همکاری در ترجمه و خرید رایت کتاب‌های کودک و نوجوان تمایل بیشتری دارند. دسته دیگر که ظرفیت ترجمه معکوس دارد، کتاب‌هایی است که معرف فرهنگ و تجربه زیسته ایرانی‌هاست. ادبیات مقاومت نیز ظرفیت زیادی در این پیوند ادبی دارد؛ به‌خصوص ازآنجاکه ایران یکی از کشورهای شاخص در بحث مقاومت است، انتقال ادبی در بحث مقاومت مطلوب برخی کشورهاست.
ما علاقه‌مند بودیم در فضای بین‌الملل وارد تعامل شویم. طی مشورت‌ها به این نتیجه رسیدیم که اگر می‌خواهیم کار در سطح بین‌الملل انجام دهیم، این تعامل حتما باید دوطرفه باشد. حق رایت در کشور ما به رسمیت شناخته نمی‌شود و قانونی در این خصوص نداریم. به همین دلیل، بسیاری از نشرهای کشور بدون اجازه نشرهای خارجی، کتابشان را ترجمه می‌کنند؛ بنابراین از همان اول این تصمیم گرفتیم قبل از ترجمه، حتما رایت اثر را بخریم.
در قدم اول، باید بررسی می‌شد که فرهنگ کدام کشور به فضای کشور ما نزدیک‌تر است و کدام‌یک از موضوعات را می‌توانیم ترجمه کنیم. پس از مشورت‌هایی با یکی از آژانس‌های ادبی کشور، به این جمع‌بندی رسیدیم که فرهنگ کشورهای همسایه، اعم از کشورهای عربی و غیرعربی، به ما نزدیک است و از سوی دیگر، در سال‌های گذشته از این قرابت غفلت شده است. تمرکز نشر کشور این بوده که آثار اروپا و آمریکا ترجمه شوند؛ اما دقت نکرده‌ایم که کشورهای همسایه نیز آثار خوبی برای ترجمه دارند و در عین حال، ظرفیت خوبی نیز برای تعامل درخصوص ترجمه معکوس دارند.
به واسطه آژانس ادبی، تعاملاتی با کشورهای عربی شکل گرفت و موفق شدیم رایت ده عنوان از کتاب‌هایمان را با محتوای کودک و نوجوان به کشورهای عربی بفروشیم و در مقابل، از چند نشر عربی نیز رایت چند کتاب در همین حوزه را خریدیم که بخشی از آن‌ها ترجمه شده و بخش دیگر در دست ترجمه است. همچنین توانستیم آثار را در نمایشگاه کتاب شارجه و نمایشگاه ابوظبی معرفی و عرضه کنیم. آنچه مهم است، استمرار این تعامل است تا زمینه‌های مشترک فرهنگی بیشتر شناخته شود.
نگاه برخی از نشرها حذف واسطه است؛ درصورتی‌که در دنیا مذاکره با ناشران بین‌الملل توسط آژانس‌های ادبی تبدیل به یک روال شده تا کار حرفه‌ای‌تر پیش برود؛ بنابراین در این فضای تخصصی افرادی باید به عنوان واسطه ایفای نقش کنند که جاافتادن این موضوع در کشور به زمان نیاز دارد.
اگر نگاه ناشران در ترجمه معکوس فرایندمحور و در بازه‌ای طولانی‌مدت باشد، ماحصلش کسب اعتبار فرهنگی و دستیابی به ایده‌های جدید است و به دنبالش صرفه اقتصادی نیز دارد. تعامل با کشورهای دیگر، خرید و فروش رایت و حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی همچون حضور در نمایشگاه کتاب تهران است و باعث بده‌بستان‌های فرهنگی مطلوبی در عرصه کتاب و نشر می‌شود.
یکی از عواملی که باعث شده نشرهای اصفهانی در این زمینه اقدام نکنند، مرکزگرایی است. بسیاری از نشرهای اصفهانی تصور می‌کنند اگر در تهران نباشند، دیده نمی‌شوند که به دنبال این تفکر، بسیاری از نشرها اصفهان را ترک می‌کنند. از طرف دیگر، برخی نشرها نیز در اصفهان کارهای بسیار خوبی تولید می‌کنند؛ اما در کشور شناخته نشده‌اند و محدوده کاری‌شان گسترده نیست. این نشرها اگر عرضه و تعامل و فعالیت رسانه‌ای‌شان را قوی‌تر و فراتر از اصفهان بکنند، اعتبارشان افزایش یافته و برای تعاملات بین‌المللی نیز ظرفیت پیدا می‌کنند.
نهادهایی همچون شهرداری و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌توانند در این زمینه تسهیل‌گری کنند؛ درحالی‌که در فضای نشر فعال عمل نمی‌کنند؛ برای مثال اگر شهرداری همچون جشنواره فیلم کودک برای کتاب و نشر نیز رویدادی را تعریف کند و از ظرفیت خواهرخوانده‌ها استفاده کند و زمینه تعامل و گفت‌وگو را شکل دهد، همکاری‌ها و اقدامات خوبی در زمینه ترجمه معکوس و پیوندهای ادبی شکل خواهد گرفت.
