به گزارش اصفهان زیبا؛ 44 سال از ناپدید شدن امام موسی صدر؛ شخصیتی که حوزه تفکرش تنها محدود به اسلام نبود و ذهنیتی جهانی داشت، می گذرد؛ اندیشمندی تمدن ساز با شاخصه‌های فکری خاص خود به عنوان یک شیعه راستین که همه ابعاد زندگی انسان ها را از لحاظ زیباشناختی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی مورد توجه قرار می داد و البته سال ها فعالیت او در لبنان باعث شد بیشتر او را به عنوان یک سیاستمدار اندیشمند بشناسند تا اندیشمندی سیاستمدار.
امام موسی صدر که به اتفاق همراهانش (شیخ محمد یعقوب و سید عباس بدرالدین) در سوم شهریور 1357 و در آخرین مرحله از سفر دوره‌ای خود به برخی کشورهای عربی، بنا به دعوت رسمی معمر قذافی( رهبر دیکتاتور معدوم لیبی) به لیبی رفته بود، در روز 9 شهریور در این کشور ربوده شد.
پیگیری های بسیار ایران و لبنان که تا به امروز نیز ادامه دارد، از توطئه رژیم سابق لیبی بر علیه امام موسی صدر می گوید. از طرفی هیچ شواهدی هم وجود ندارد که او زنده نیست.
متفکر آزاداندیشی که غیبتش طی این سال ها باعث نشد، نقش برجسته او در عالم مذهب و سیاست و رویکردش در برآورده کردن مطالبات محرومان از یاد برود.
به مناسبت سالگرد ربوده شدن امام موسی صدر با محمد صادق کوشکی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران گفت و گو کردیم. به گفته این استاد اندیشه های سیاسی، سید موسی صدر نماد واقعی روحانیت بود.
شخصینی که متأسفانه در روزگار گنج نشناسی ها و قدر نشناسی ها آنطور که باید در ایران معرفی نشده و شناخت او ضرورت جامعه ما است. در ادامه مشروح این گفت و گو را می خوانید.
درباره شخصیت و نگاه امام موسی صدر، به عنوان یک متفکر آزاداندیش و بیشتر از آن چیزی که هر ساله در یادداشت ها، مقاله ها، برنامه ها و گرامیداشت های مختلف از او بازگو می شود، برای ما توضیح دهید.
امام موسی صدر پیش از اینکه یک شخص باشد، یک حرکت و نماد از تأثیر روحانیت بر کیفیت زندگی جامعه است. این شاگرد راستین و متفکر مکتب امام صادق، دین را به درستی درک کرده بود؛ هویت دینی و تأثیر آن را بر انسان می دانست و راهکارهای اسلامی و دینی را برای بازسازی و نوسازی جامعه با هدف تحول انسان ها استخراج می کرد. نظریه ای که با توجه به موفق بودنش در جامعه لبنان از سوی او پیاده شد.
چرا در لبنان؟
امام موسی صدر از سوی آیت الله بروجردی برای سفر به لبنان مأموریت گرفت. مأموریتی که در واقع درخواست اولیه آن از سوی شیعیان لبنان بود.
آیت الله بروجردی نیز با توجه به شناخت دقیقی که از شخصیت و توانمندی های سید موسی صدر داشت، او را به عنوان نماینده خود و سرپرست شیعیان لبنان منصوب کرد.
از طرفی پیش از اینکه ایشان از طرف آیت الله بروجردی به سرپرستی شیعیان لبنان مامور شوند، شیعیان نیز در این کشور از نظر عددی در اکثریت بودند، اما بافت طائفی و حکومت عثمانی ها در سرزمین لبنان با بازه زمانی 400 ساله که قدرت را بین طوایف و یادگار استعمار فرانسه تقسیم کرده بود، باعث شد که شیعیان اصلاً شهروند این کشور به حساب نیایند.
بسیاری از شیعیان لبنان حتی از داشتن شناسنامه از سمت دولت مرکزی محروم بودند و در این شرایط زندگی بسیار سختی را حتی در تأمین معاش خود سپری می کردند.
در آن زمان بسیاری از زنان و بانوان لبنانی نیز مجبور بودند در مراکز فساد و کاباره ها مشغول به خدمتکاری و کارهایی از این دست شوند . جوانان لبنانی هم در قبال دریافت مقداری پول به عنوان مزدور در گروه های مختلف می جنگیدند و برخی هم کشته می شدند.
در این فضای نابسامان لبنان حضور امام موسی صدر باعث شد، نگاه شیعیان به دنیا عوض شود. امام موسی صدر با استفاده از قواعد محرومیت زدایی دینی و بدون دریافت هیچگونه کمک مالی، هویت و کرامت این قشر را احیا کرد و شیعیان لبنان، مخصوصاً شیعیان جنوب لبنان را در قالب یک مجموعه دینی، مذهبی و سیاسی بزرگ گرد هم آورد.
پس از آن مجلس اعلا شیعیان لبنان را تأسیس کرد. مجلسی که توانست جایگاه قانونی شیعیان این کشور را مطالبه کند. از طرفی با همکاری شهید چمران و در راستای دفاع از شیعیان حرکت المحرومین را که به جنبش امل مشهور است، تأسیس کرد.
درعین حال برای ایجاد اشتغال جوانان شیعه لبنانی با همکاری شهید چمران مدارس فنی و کارگاه های خود اشتغال زایی به راه انداخت.
از تأثیرات حضور امام موسی صدر در لبنان بیشتر بگویید
همه این اتفاقات خوب از سوی امام موسی صدر باعث شد که در سال 1356 و 1357 شیعیان لبنان تبدیل به قدرتمندترین مجموعه سیاسی دینی لبنان شوند.
در آن زمان امام موسی صدر به قدری در میان جامعه لبنان نفوذ پیدا کرده بود که حتی زمانی که گروه های مسیحی با هم اختلاف پیدا می کردند و کار به درگیری های نظامی کشیده می شد، تنها شخصی که می توانست میان آن ها میانجیگری کند و باعث صلح شود، امام موسی صدر بود.
در واقع او با داشتن نفوذ مردمی و الهی تنها مورد علاقه شیعیان نبود و مخاطب او در آن تحول و انقلاب لبنان همه گروه های مذهبی لبنان بودند.
از سوی دیگر مهمترین نکته مورد توجه امام موسی صدر، موضوع کرامت انسانی بود، که به عنوان یکی از اصول و باورهای اسلامی به آن اعتقاد داشت.
چرا به یکباره او ناپدید شد و بیشتر احتمالات به سمت ربوده شدن ایشان گرایش دارد؟
واقعیت این است که لبنان از گذشته صحنه رقابت قدرت های منطقه ای بود. کشورهای مختلفی که از ابتدای جنگ داخلی لبنان در دهه 70 میلادی این کشور به صحنه زورآزمایی خود تبدیل کرده بودند.
از حکومت پهلوی در ایران، پادشاهی عربستان، عراق، سوریه، لیبی تا قدرت هایی همچون فرانسه، آمریکا و رژیم صهیونیستی که به عنوان یک عامل جدی تعیین کننده بخشی از نیروهای سیاسی لبنان را پشتیبان می کردند. در واقع این کشور عملاً چند پاره شده بود و چیزی به نام دولت مرکزی در لبنان معنا نداشت.
در چنین فضایی معمر قذافی با داشتن شخصیتی فرعون صفت و غیرانسانی که با روح انسانی و الهی امام موسی صدر فاصله بسیار داشت، از امام موسی صدر برای سفر به لیبی دعوت به عمل آورد. شخصی که حسادت بسیاری به نفوذ و محبوبیت امام موسی صدر پیدا کرده بود و همین حسادت باعث تنش های بسیاری میان آن دو شد.
با این حال او از امام موسی صدر خواست که کدورت ها را کنار بگذارند. امام موسی صدر نیز به دلیل داشتن منش صلح جو، این دعوت را پذیرفتند و به همراه دو تن از یارانش به لیبی سفر کرد؛ سفری هیچ بازگشتی نداشت.
آیا پیگیری ها درخصوص ربوده شدن امام موسی صدر در همان اوایل این اتفاق که تازگی داشت، نمی توانست به نتیجه برسد؟ چه موانعی وجود داشت؟
در آن مقطع زمانی تلاش و پیگیری های بسیاری در خصوص این موضوع شد، اما با سماجتی که قذافی از خود نشان می داد، عملاً کار به جایی نرسید. حتی بعد از سرنگونی قذافی سرنوشت امام موسی صدر نامشخص باقی ماند و متأسفانه هیچ اثری از این روحانی شاخص و برجسته اسلامی شیعی به دست نیامد.
شما درصحبت های خود از شرایط نابسامان شیعیان لبنان که همیاری و حمایت امام موسی صدر را می طلبید، گفتید. آیا مردم ایران نیز در آن زمان به این نوع حمایت از سوی شخصیتی همچون موسی صدر بیشتر از مردم لبنان نیاز نداشتند؟ به عبارتی چرا اتفاق های خوبی که از سوی امام موسی صدر در لبنان افتاد، در ایران دیده نشد؟
اصلاً شرایط آن زمان لبنان با ایران آن سال ها قابل مقایسه نیست؛ ما در ایران شرایط خیلی خیلی بهتری از لبنان داشتیم. در آن مقطع (اواخر دهه سی شمسی) که امام موسی صدر قصد سفر به لبنان را کرد، جامعه ایرانی دارای هویت دینی زنده ای بود.
درست است که حکومت ایران، حکومت پهلوی بود و بخشی از جامعه ما نیز دارای محرومیت فکری و مالی بودد، اما حداقل های زیستی در ایران وجود داشت؛ همانطور که اشاره کردم امام موسی صدر در آن مقطع که به دعوت و مطالبه مردم لبنان و دستور آیت الله بروجردی به لبنان رفت، دولت لبنان شیعیان را اصلاً انسان فرض نمی کرد.
به گفته شهید چمران هیچ کارشرافتمندانه های برای شیعیان لبنان وجود نداشت. شرایط شیعیان این کشور بسیار تلخ و غیرانسانی بود و حداقل ها برای آن ها از سوی دولت لبنان فراهم نمی شد. در این شرایط بود که آیت الله بروجردی، امام موسی صدر را مأمور کردند که شیعیان لبنان را نجات دهد.
اقدامی که تنها به دلیل رفع محرومیت های مالی شیعیان نبود، بلکه با اولویت هدفِ به رسمیت شناختن انسانیت آن ها صورت گرفت.
بله در این مورد حق با شماست، اما چرا با وجود شخصیت اثبات شده و مثال زدنی امام موسی صدر، از افکار و رویکرهای موفق ایشان درقالب آکادمیک و به صورت محققانه در جامعه امروزی ایران استفاده نمی شود و معرفی ایشان تنها به سالروز ناپدید شدنش در روز 9 شهریور ختم شده است؟
امام موسی صدر متأسفانه آنطور که باید در ایران شناخته شده نیست. عده کمی بعضاً حتی با نگرش های سیاسی خاص، سعی می کنند، ایشان را معرفی و مطرح کنند و حتی برخی قصد این را دارند که این شخصیت را برای اهداف سیاسی خود مصادره کنند. واقعیت این است که همین قشر به شخصیت امام موسی صدر ظلم می کنند.
شخصیت او فراملیتی و هم دارای نسب عربی و هم نسب ایرانی است. فارسی را به واسطه مادرشان بهتر از عربی صحبت می کرد. سالها در ایران فعالیت داشت و از دوستان صمیمی و نزدیک شهید بهشتی بود و شهید بهشتی همیشه از امام موسی صدر به عنوان یک دوست یاد می کرد. با این حال ابعاد شخصیتی امام موسی صدر در ایران همچنان ناشناخته مانده است.
گهگاهی در برنامه یا مناسبتی از ایشان گفته می شود و آنطور که شایستگی دارد، معرفی نمی شود. قشر بسیار کمی در ایران به دنبال پیروی از شخصیت امام موسی صدر هستند و ابعاد رفتار فرهنگی و سیاسی و اجتماعی ایشان را تاحدودی پیگیری و جستجو می کنند.
جامعه امروز ایران بسیار به انسان هایی همچون امام موسی صدر نیاز دارد و باید او را به عنوان الگو و نماد روحانیت مؤثر و تأثیرگذار شیعه معرفی کرد.. چهره هایی همچون ایشان در کنار دیگر شخصیت ها همانند شهیدان بهشتی، رجایی، باهنر و مطهری می توانند به عنوان نماد روحانیت واقعی معرفی شوند.
از طرفی همین سالگرد گرفتن ها خود تبدیل به یک آفت شده اند؛ ما هر پدیده و شخصیت مهم را در یک روز خلاصه کرده ایم و این شیوه کاملا غلط است.
ما نیاز داریم الگوهای انسانیت را در راستای عمق بخشیدن به افکارمان هر روز بشناسیم نه سالی یک روز. متأسفانه در جامعه امروز ما این نیاز احساس نمی شود؛ جامعه ای که خیلی علاقمند به شناخت ستاره ها، شخصیت ها و الگوهای خود نیست.
به نظر می آید مردم لبنان بیشتر جامعه ایران با آن آشنا هستند. درست است؟
امام موسی صدر این فرصت را داشت که صحت عملکرد و نظریات خود را در عمل اثبات کند؛ عملکرد ایشان طی دو دهه حضور در لبنان مشخص شد که توانست زندگی صدها هزار نفر از مردم این کشور اعم از شیعه سنی و مسیحی و …
را متحول و به سمت و سوی درستی هدایت کند. البته ایشان صرفاً خیرخواه شیعیان لبنان نبود و هدایت و درستی زندگی انسانی را برای همه انسان ها می خواست. به عبارتی باید گفت این سید بزرگوار مصداق عملکرد سیره نبوی در روزگار ما است.
به چرایی ناشناخته مانده امام موسی صدر هم اشاره کردم. روزگار ما روزگار گنج نشناسی ها و قدر نشناسی ها است و شناخت چنین چهره هایی که اتفاقاً ضرورت جامعه ما می باشد، متأسفانه اتفاق نیافتاده است. حقیقت این است که هر چقدر ما از دوران امام موسی صدر فاصله می گیریم، یک ساده اندیشی و یک فرار از تعمق در جامعه ما شکل می گیرد.
ما شاید بسیاری از شاخص ترین، مفیدترین، موثر ترین و انسان ترین چهره های جامعه خود را به خوبی نشناسیم. امام موسی صدر در میان صدها چهره دیگر آن چنان در جامعه ایران شناخته شده نیست.
درست است که از نام و عنوان چنین شخصیت هایی برای برخی مکان ها و برنامه ها استفاده می شود، اما معرفی اندیشه، عملکرد و عمق فکری آن چه می‌شود؟
این نامگذاری ها اصلاً به معنای قدردانی و قدرشناسی از این شخصیت ها نیست. ما به شدت به شناخت اینگونه شخصیت ها و الگو قرار دادن عملکرد و تفکر آن ها چه در حوزه مذهب، چه در جوزه سیاست و چه در حوزه فرهنگ نیاز داریم تا بتوانیم کیفیت زندگی خود و جامعه را ارتقاء بخشیم.
