در جست‌وجوی کیفیت فضایی مطلوب

 بیشتر ما کیفیت‌های فضایی را در زیستِ پرشتاب قرن بیست‌ویکمی در همین نامکان‌ها جست‌وجو می‌کنیم و در این بین وقتی فضایی بر تعاریف منطبق و متضمن کیفیت‌های مشخصی می‌شود، ارزش دوچندان پیدا می‌کند. مجتمع فرهنگی عباسی یکی از همین فضاهای شهریِ باکیفیت در شهر اصفهان است.
 از میان تعاریف متعددی که برای «فضای عمومی» ارائه می‌شود، علی مدنی‌پور، شهرساز و پژوهشگر شهری، فضای عمومی را فضایی برای شکل‌گیری تعاملات اجتماعی معرفی می‌کند؛ فضایی که از شاخصه‌های آن ضرورت دسترسی به مکان و فعالیت‌های درون آن است. درواقع عمومی‌بودن آن به این علت است که همه افراد حق دارند در آن حضور یابند و برای همه قابل دسترس باشد. فضای عمومی فضایی منعطف است که می‌تواند زمینه‌ساز انجام فعالیت‌های مختلفی شود که از پیش سازمان‌دهی شده یا نشده‌است. به علاوه از کنترل فردی یا گروه‌های کوچک خارج است. درنهایت فضای عمومی فضایی است که در آن افکار عمومی شکل می‌گیرد و افراد به تصمیمات مشترکی می‌رسند؛ فضایی که به مثابه جزئی اصلی از جامعه مدنی عمل می‌کند.
با این تعریف اگر به سراغ مجموعه عباسی برویم، می‌توانیم رد کیفیت‌های یادشده را در آن پیگیری کنیم. این فضا محل شکل‌گیری تعاملات اجتماعی است. تخصیص این مجموعه به کاربری‌های فرهنگی از آن مکانی فرهنگی‌هنری در اصفهان ساخته است. آدم‌ها اغلب با نیت خرید کتاب، سرزدن به مغازه‌های فروش لوازم هنری، دیدن کارگاه‌های کوچک نقاشی و قلمزنی در طبقه بالا یا استفاده از مجموعه فرهنگی سوره به اینجا سر می‌زنند. همین خود وجه اشتراکی است که حتی مبنای وقت‌گذرانی در محوطه باز مجموعه و معاشرت با غریبه‌هایی می‌شود که احتمالا دغدغه‌هایی مشابه شما دارند. علاوه بر آن فضای باز مجموعه محل جمع‌شدن گروه‌های کوچک نوجوانان و جوانانی است که به ورزش‌هایی مثل اسکیت، اسکیت‌برد و دوچرخه علاقه دارند و همچنین می‌تواند فضایی برای اجرای نمایش و کنسرت‌های کوچک در فضای باز باشد.
 دسترسی به مکان و فعالیت‌های درون آن از مهم‌ترین ویژگی‌های فضایی مجموعه عباسی است. ساختمان مجموعه U شکل و دوطبقه است و فضای جلوی محیط کالبدی آن با رواقی از فضای باز مجموعه جدا شده است. این ساختار معماری باعث شکل‌گیری فضایی چندسطحی شده که کیفیت‌های بصری متفاوتی را با آسایش اقلیمی متناسب ایجاد کرده است. چنین به نظر می‌رسد که مجموعه در همه سطوح، گودال‌باغچه طبقه پایین، میدانگاه هم‌سطح با خیابان و رواق طبقه بالا، انگار به طرف خیابان آغوش باز کرده و همه را به خود می‌خواند. همه‌چیز خوانا و شفاف است و علی‌رغم رعایت سلسله‌مراتب فضایی، کمتر چیزی از چشم پنهان می‌ماند. حتی درهای پشتی مجموعه که به کوچه سوره باز می‌شود هم معمولا باز است و این امکان را می‌دهد که در صورت تمایل از آن‌ها خارج شوید. درنتیجه مجموعه عباسی، فضایی منعطف است که برای همه قابل دسترسی است و امکان شکل‌گیری فعالیت‌های متعدد در آن وجود دارد؛ فضایی که با زمینه فرهنگی و هنری‌اش می‌تواند باعث ارتقای فعالیت‌های فرهنگی و رشد فرهنگ اجتماعی شود.
تعاریف متعددی از واژه «فضا» در حوزه معماری و شهرسازی ارائه می‌شود. یکی از ساده‌ترین انواع آن فضا را متشکل از عناصر فیزیکی و دارای کالبدی می‌داند که در یک نظام سه بعدی با یکدیگر مرتبط شده‌اند. فضای معماری روابطی میان شناسه‌ها یا حد و مرزهاست که محدوده‌ها را تعریف می‌کند. بنابراین می‌توان گفت که ویژگی اصلی فضاهای انسان‌ساخت، محدودیت و محصوریت است. برهمین اساس مکان را می‌توان عبارت از فضا به‌علاوه ماهیت دانست. ماهیت مفهومی عمومی‌تر و ملموس‌تر از فضاست که یک سو بر جوّی عمومی و از سویی دیگر بر تصویری منسجم از ویژگی‌های تعریف‌کننده دلالت دارد. بنا به باورهای رومی هر وجود مستقلی دارای یک روح محافظ خویش است. این روح به مردم و مکان‌ها و فضاها زندگی می‌بخشد و از تولد تا مرگ همراه آن‌هاست. این روح نشان می‌دهد انسان جهان اطرافش را از طریق محیط‌های تعریف‌شده درک و تجربه می‌کرده و بر همین اساس تجلی روح یا کیفیت خاص در هر مکانی از اهمیت زیادی برخوردار است. تصور روح مکان به معنای قبول یک هویت برای مکان است که انسان با حضور در آن تحت تأثیر این روح قرار گرفته و رفتارهایش بر مبنای آن کیفیت خاص شکل می‌گیرد. مثلا می‌توان تصور کرد که کودکان ونیزی به سبب تجربه مکانی زیبا و ملموس درک متفاوتی از کودکانی که در کلان‌شهرهایی چون نیویورک زندگی می‌کنند، داشته باشند. مجموعه عباسی را می‌توان جزء مکان‌هایی دانست که با فضای تعریف‌کننده و ماهیت ویژه‌اش، دارای روح مشخص و هویت خاص خود در شهر اصفهان است. هویتی که حتی ساخت دیگر مجموعه‌های فرهنگی در گوشه‍‌وکنار شهر نتوانسته اثرش را کم‌رنگ یا حتی تا حد قابل قبولی با آن رقابت کند. این مجموعه از همان مکان‌هایی است که به تعبیر ربکا سولنیت، نویسنده و پژوهشگر دانشگاهی، به چشم‌اندازهای ملموس حافظه بدل می‌شود. هرکس گذرش به آن بیفتد و به هر نحوی که این فضا را تجربه کند یا با آن سروکار داشته باشد، آن را به‌خاطر خواهد سپرد؛ از آن دست مکان‌هایی است که آدم‌ها را می‌سازد و به طریقی جزئی از خودش می‌کند. برای فهم دقیق‌تر این موضوع کافی است جسته‌گریخته پای صحبت شهروندان اصفهان بنشینید تا ببینید قریب به اتفاق آن‌ها معتقدند از روزی که با این مجموعه آشنا و به نوعی با آن درگیر شدند، نتوانستند رهایش کنند. مجموعه عباسی از همان مکان‌هایی است که یا می‌توانی تصاحبشان کنی و یا در نهایت آن‌ها تو را تصاحب خواهند کرد.