به گزارش اصفهان زیبا؛ باتوجهبه اهمیت مسجد در جامعه اسلامی بهعنوان یکی از ارکان مهم تغییر و تحولات اجتماعی از صدر اسلام تاکنون و باتوجهبه تدوین سند مسجد طراز توسط دفتر تبلیغات اسلامی و مطالعه آن، رسالت حرفه ایمان ایجاب میکرد که بررسی میدانی حولوحوش این موضوع داشته باشیم؛ بدین منظور از ابتدای 1403 در سلسلهگزارشهایی به وضعیت مساجد شهر اصفهان پرداختیم. در این گزارشها با عنوان «مسجد پویا» بهدوراز هرگونه پیشداوری و تلاش برای یکسانسازی مساجد با الگوهای مشخص، صرفا با نگاهی مطالعاتی و فارغ از معیارهای پژوهش علمی، بهدنبال آشنایی بیشتر با فعالیتهای مساجد و چالشهای آنها بودیم.
مدیریت مسجد، با امامجماعت است
بدینمنظور در اولین گزارشمان به سراغ مهدی آقاجانی که خود از ائمه جماعات فعال شهر هست، رفتیم تا ببینیم در حال حاضر مسجد چه ظرفیتها و تواناییهایی دارد؟
او معتقد بود در زمانهای که ماهواره و شبکههای اینترنتی و فضای مجازی بیستوچهارساعته مشغول کار هستند، مسجد برای رقابت با چنین رقبای سرسختی نمیتواند فقط به بازماندن چندساعته در روز اکتفا کند. اگر قرار باشد در کارزار جنگ نرم، مسجد جایگاه مرجع و پایگاه فرماندهی و تربیت نیروی انسانی خود را حفظ کند، باید بهصورت شبانهروزی باز و دردسترس باشد؛ همانطور که حرم امامرضا(ع) بعد از انقلاب بیستوچهارساعته باز است و اتفاقا خیلیها شب را برای زیارت و رفتن به مکانهای مقدس انتخاب میکنند.
او برطرفکردن نیازهای محله مثل رفع اختلافها و حتی خدماتدهی پزشکی بهصورت خادم افتخاری توسط پزشکان محله، نقشآفرینی در کمکردن آسیبهای اجتماعی و خدماتدهی به همه اقشار جامعه را از ظرفیتهای خوب مسجد دانست.
مهدی آقاجانی معتقد است طبق گفته رهبر انقلاب که مدیریت مسجد با امامجماعت است، باید وحدت در مدیریت و کثرت در اجرا داشته باشیم و گروههای مختلف فرهنگی و هنری و خدماتی در مسجد نقشآفرین باشند.
در ادامه، به سراغ مساجدی در مناطق مختلف شهر اصفهان رفتیم که طبق تحقیقهای اولیه دستکم نماز جماعت در آنها برگزار میشود و به حداقلی از پویایی و فعالیت شناخته میشدند.
باید به همه کارکردهای مسجد توجه داشت
ابتدا پای صحبتهای سید روحالله فیاض، امامجمعه مسجد ملکشهر نشستیم. او عقیده داشت عالیترین عبادت که نماز است، تنها کارکرد مسجد نیست. عبادت انواع مختلفی دارد. زمانی که زمینه اشتغال برای یک خانواده نیازمند فراهم شود، رفع گرفتاری فرد بهوسیله قرضالحسنه یا کمک به یک انسان بیپناه هم یک عبادت خوب و سفارششده است. عبادت فقط به نمازخواندن و دعاخواندن ختم نمیشود و مسجد کارکردهای عبادی متفاوتی را فراهم میسازد.
فیاض معتقد بود مسجد بهعنوان مهمترین مکان در یک جامعه اسلامی باید کارکردهای فراوانی برای مردم جامعه داشته باشد. مسجد باید به مباحث تربیتی و فرهنگی منطقهای که در آن قرارگرفته است، بپردازد؛ همچنین مسجد و کسانی که در اطراف مسجد زندگی میکنند، باید در خصوص مباحث اجتماعی و مستضعفان جامعه دغدغهمند باشند و این موارد کارکرد مسجد و رسالت یک جامعه اسلامی است. فیاض، علاوه بر ضعف افرادی که مدیریت مساجد را برعهده دارند، مشکل دیگر را ضعف نهادهای مسئول بر مساجد مانند سازمان اوقاف و مرکز رسیدگی به امور مساجد دانست؛ چراکه در انتصاب هیئتامنا، امامجماعت و آموزش آنها نقصهای فراوانی وجود دارد؛ تعلیم امامجماعتی که قرار است امام یک محله شود، بسیار مهم است و باید دارای یک معرفت و دانش کامل باشد. ما باید همه نکتههایی را که طلاب برای تبدیلشدن به امامجماعت یک مسجد طراز نیاز دارند، آموزش بدهیم؛ اما تربیتی دراینخصوص نداریم و یک روحانی آمادگی کامل را ندارد.
لازمه پویایی مسجد، فضای مناسب است
محسن کیانی، مسئول بسیج مسجد امامسجاد(ع) محله بهارانچی، مخاطب بعدی ما بود. به گفته او، مشکل بزرگی که این مسجد با آن روبهروست، کمبود فضای کافی و مناسب است. بااینکه ظرفیت خوبی برای فعالیتهای آموزشی، فرهنگی و ورزشی وجود دارد و حتی مربیان خوب و آموزشدیدهای هم در محل حضور دارند، برای بسیاری از فعالیتها مجبورند به محلههای دیگر بروند. مخاطب جوان و نوجوان، چه دختر و چه پسر که مشتاق حضور در مسجد و شرکت در فعالیتها هستند هم وجود دارد؛ اما به دلیل کمبود فضا جوابگوی نیازها نیست؛ درباره فعالیت بانوان، مشکلات بیشتر هم هست؛ مثلا خانمهای جوانی که دوست دارند فرهنگ انس با مسجد را از کودکی در فرزندان خود نهادینه کنند و مشتاق حضور خود، همراه با کودکان در مسجد هستند، از نبود فضای مناسب برای مهدکودک یا فضایی مجزا مثل حیاط برای بازی بچهها گلایهمندند. کیانی یکی دیگر از مشکلات را افتادن مدیریت عملی مسجد به دست سرایدار دانست؛ اینکه مسئولیت بازوبستن در مسجد و نگهداری از وسایل باعث شده است عملا در بسیاری از مساجد، سرایدار مدیر اجرایی و تصمیمگیر اصلی باشد.
عدم مدیریت درست، مانع استفاده درست از فضا میشود
در گزارش بعدی با محمدمهدی کدخدایی، مسئول بسیج مسجد الرحمان محله اسکادران، همصحبت شدم. بااینکه این مسجد چند سالی است نوسازی شده و فضای چندطبقه و بزرگی دارد، به دلیل مدیریت نادرست باز همان مشکل عدم توانایی برای پاسخگویی به نیاز جوانان و نوجوانان را دارد. طبقه پایین مسجد که فضای بزرگ و مناسبی دارد، برای سالها به شهرداری اجاره دادهشده و برای کتابخانه عمومی استفاده میشود؛ درصورتیکه به گفته آقای کدخدایی بیش از کتابخانه، نیاز محل به مکان مناسب برای فعالیتهای ورزشی است و چنین فعالیتهایی میتواند باعث جذب نوجوانان به مسجد شود. در حال حاضر برای چنین فعالیتهایی بچهها ناچارند به محلههای دورتر بروند که این خود آسیبزاست.
مسجد به امامجماعت مردمی، فعال و کنشگر نیاز دارد
مجید فاضلی، مسئول بسیج و کانون فرهنگی مسجدالرضا، مخاطب بعدی ما بود. او هم از عدم وجود فضای کافی گلایه داشت؛ اینکه همه مسجد و شبستان برای اقامه نماز در نظر گرفتهشده و صیغه خوانده شده است و هیچ فضایی ویژه خانمها یا فضای مجزایی برای فعالیت و بازی کودکان در نظر گرفته نشده است. از سوی دیگر،
او معتقد است که هیئتامنا و امامجماعت آنقدری بین مردم حضور ندارند تا بتوانند با مردم کنشگری داشته باشند. امامجماعت هم از محله دیگری است و از مشکلات محله اطلاعی ندارد. نکته مهم دیگری که فاضلی به آن اشاره کرد این بود که خیلی از ائمه جماعات ازلحاظ علمی در سطح بالایی قرار دارند؛ اما بیشتر برای آموزش طلاب در حوزهها مناسب هستند؛ چون برای مسجد و کار فرهنگی و تربیتی نیروی باانگیزه و جوان و بهروز لازم است که بتواند با جوان و نوجوان تعامل مؤثر داشته باشد. او از مرکز امور مساجد هم گلایهمند بود که در تعارفها گیر کردهاند و بهرغم اینکه از چنین مشکلاتی باخبرند، ارادهای برای رفع آن ندارند و فقط به برگزاری جلسهها و همایشها میپردازند.
مرکز رسیدگی به امور مساجد باید قوی عمل کند
مسجد بعدی، مسجد حضرت جوادالائمه خوراسگان بود. مجید کوهستانی، مسئول کانون فرهنگیهنری این مسجد هم معتقد است که مرکز رسیدگی به امور مساجد باید قویتر عمل کند و بهجای اینکه از هیئتامنا دعوت کنند به این مرکز بروند، باید خودشان در مساجد حضور پیدا کنند و از نزدیک در جریان مشکلات قرار گیرند. باید حرفهای مسئول کانون فرهنگی و مسئول بسیج را هم بشنوند تا برآورد درستی از مشکلات داشته باشند و با دستورالعمل یا برداشتن افرادی که منشأ مشکلات هستند، مسائل را حل کنند و اینگونه، حضور جوانان و نوجوانان در مسجد بیشتر شود.
متصدیان مسجد، پشتیبان امامجماعت مسجد نیستند
در شماره بعدی پای صحبت محمدرضا شاهی، یکی از اعضای هیئتامنا و حجتالاسلام مجید خانی، امامجماعت مسجد حضرت جوادالائمه در خیابان مولوی نشستیم. شاهی از کمبود بودجه شاکی بود. اینکه حدود 12 سال پیش برای توسعه فضا، مسجد تخریبشده و بعد شروع به بازسازی کردهاند؛ اما با گذشت چندین سال در حال حاضر فقط زیرزمین و طبقه همکف مسجد ساختهشده و به دلیل کمبود بودجه طبقات بالاتر که برای فعالیتهای فرهنگی در نظر گرفتهشده، هنوز آماده نیست. درحالیکه محله ظرفیت بسیار خوبی برای فعالیت دارد، امامجماعت همراه و دغدغهمند و فعال است و خود جوانان و نوجوانان محل هم مشتاقانه همراه مسجد هستند.
او فراگیرشدن کرونا و کشاندهشدن بسیاری از فعالیتها به فضای مجازی را نیز یکی از عوامل مهم رکود فعالیتهای فرهنگی، بهخصوص در مساجد ذکر کرد. مجید خانی، امامجماعت مسجد حضرت جوادالائمه هم مشکل بودجه و عدمحمایت کافی از امامجماعت را یکی از مشکلات اصلی دانست؛ اینکه حقالزحمهای که برای خواندن نمازهای واجب به امامجماعت میدهند، کفاف هزینههای زندگی را نمیدهد و مجبور است ساعات غیر از نماز، فعالیتهای دیگری انجام دهد تا ازلحاظ مالی با مشکل مواجه نشود. از طرف دیگر، هیئتامنا و بسیج و کانون هم باید امامجماعت را همراهی کنند و پشتیبان او باشند. او یک سوی مشکل را هم متوجه حوزههای علمیه میدانست؛ اینکه تفکر حوزه قدیمی میخواهد همه طلاب مرجع تقلید شوند؛ درصورتیکه ممکن است طلبهای شوق تبلیغ یا امامتجماعت داشته باشد. باید افراد مناسب برای این منظور شناسایی و آموزش داده شوند.
امامجماعت، امام یک محله است؛ نهفقط یک مسجد
فرشاد مستأجران، مسئول کانون انصارالمهدی مسجدالمهدی محله شفق، مخاطب بعدی ما بود. او معتقد است که قبلا مساجد و کانونهای فرهنگی بهخودیخود برای نوجوانان جذاب بود؛ اما الان باوجود کلاسهای مختلف هنری و ورزشی و از طرف دیگر، جذابیت فضای مجازی، نوجوانان از مساجد فاصله گرفتهاند. او رمز موفقیت فعالیتهای فرهنگی و جذب افراد به مسجد را تبلیغ چهرهبهچهره و ارتباط با تکتک افراد دانست؛ کاری که پیامبران و ائمه میکردند؛ اینکه امامجماعت بین مردم باشد، از وضعیت ساکنان محل مطلع باشد و مثلا اگر کسی بیمار میشود، به عیادتش برود، کسی فوت میکند، به خانوادهاش سرکشی کند، کسی فرزنددار شده، برای عرض تبریک برود.
امامجماعت باید در جریان مشکلات اقتصادی و عمرانی و معضلهای فرهنگی محله باشد و برای حل آنها تلاش کند. او به صحبتهای شهید سلیمانی در جمع ائمهجماعات اشاره کرد که محدوده کار امامجماعت فقط 300-200 متر و مسجد محل نیست؛ بلکه حدود 10 کیلومترمربع و کل محله است. مستأجران معتقد است که برای رسیدن به چنین جایگاهی، امامجماعت باید علم و سواد لازم را داشته و با شبهههای روز آشنا باشد تا بتواند با نوجوانان و جوانان ارتباط برقرار کند؛ همچنین باید از توانمندی مدیریتی بالا برخوردار بوده و سعهصدر فراوان داشته و توان تحمل گروهها و جناحها و نظرهای مختلف را داشته باشد. مستأجران بر این باور است که باید از امامجماعت پشتیبانی لازم انجام شود و آنها ازلحاظ مالی هم تأمین شوند.
مسجد، نمازخانه نیست
در شماره دیگری از سلسلهگزارشهای «مسجد پویا» به سراغ مسجد امامحسنمجتبی(ع) در خیابان کاوه رفتیم. در این گفتوگو حجتالاسلام حامد جدیدی، امامجماعت مسجد و حامد قاسمی، عضو هیئتامنای مسجد از دلایلی گفتند که باعث پویایی و اثرگذاری مسجد بر مردم محله و مسافران شده بود؛ ازجمله وفاق و همراهی میان امامجماعت و سایر تشکلهای حاضر در مسجد؛ همچون بسیج، کانونهای فرهنگی و هیئت. همچنین توجه به جوانگرایی و تعامل سازنده واحد خواهران و برادران مسجد از دیگر عوامل وحدتبخش مسجد بود؛ مواردی که به گفته حامد قاسمی، الگوگرفته از بیانات رهبری و راهگشا بوده است.
حجتالاسلام جدیدی همچنین در این گفتوگو با اشاره به فعالیتهای فرهنگی مثبت و اثرگذاری که باعث انتخاب مسجد امامحسنمجتبی(ع) بهعنوان مسجد برتر کشور شده است، پرداختن به فعالیتهای تربیتی بلندمدت برای نوجوانان را کمبود فعلی مساجد دانست. ازطرفی به نقش محلهها و مردم برای حل مشکلات جامعه اشاره کرد که این مهم در صورتی محقق خواهد شد که مرجعیت مسجد برای پیشگیری و درمان مشکلات به آن بازگردد.
حجتالاسلام جدیدی لازمه احیای نقش پیشین مسجد را توانمندسازی روحانیون حاضر در مسجد و عزم سازمانها و ارگانهای شهری برای تقسیم مسئولیتهای فعلیشان با مسجد و پرهیز از اقدام موازی با مسجد دانست.
همه ارگانهای مسئول برای حل مشکلات دست واحد باشند
آنچه ذکر شد، خلاصهای از گفتوگوهای روزنامه «اصفهانزیبا» با متولیان برخی مساجد حول مشکلات مساجد و راهکارهایی برای بهبود آن بود. در این میان، برخی مسجد کارآمد و راههای رسیدن به آن را نوعی خیالپردازی و درنظرنگرفتن واقعیتها میدانند؛ اما گروهی دیگر که ازقضا خود دستی بر آتش دارند و سابقه انجام فعالیتهای تأثیرگذار در مساجد را داشتهاند، آن را شدنی و مسجد مطلوب و موردنظر جامعه اسلامی میدانند.
به نظر میرسد برای رسیدن به مسجد مقبول و مطلوب، در ابتدا نیاز است با درنظرگرفتن تفاوتهای جغرافیایی، محلی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی طرح کلی مسجد کارآمد مطرح شود؛ سپس با هماندیشی و وفاق بیشتر ارگانهایی تأثیرگذار چون حوزه علمیه، مرکز رسیدگی به امور مساجد، اداره اوقاف، بسیج، وزارت ارشاد، تبلیغات اسلامی و سایر متولیان و بهدوراز اعمال جزیرهای حرکت بهسوی تحقق آن آغاز شود؛ بهعنوانمثال، اداره اوقاف با مدیریت صحیح موقوفههای همجوار مساجد میتواند بسیاری از هزینههای جاری مسجد را تأمین کند تا یکی از مشکلات مهم، یعنی هزینههای تعمیر و نگهداری و حقوق امامجماعت و سرایدار تأمین شود.
حوزههای علمیه با راهاندازی رشته تخصصی تربیت امامجماعت که نیازمند سرفصلهای مهمی چون مدیریت، سواد رسانه، ارتباطات و تبلیغات و… است، ایده مدیریت واحد و عملی امامجماعت در مساجد را عملی کنند. از طرف دیگر، هیئتامنا و ائمهجماعات میتوانند با رایزنی و ایجاد روابط مؤثر با ارگانها و سازمانهای مختلف مثل سازمان تربیتبدنی، بهزیستی، کمیته امداد، شهرداری و… بسیاری از نیازهای مسجد را تأمین و به رفع مشکلات و گرفتاریهای محله و اهل محل کمک کنند.
امیدواریم باتوجه به مسائلی که بیان شد، در آیندهای نزدیک شاهد وحدتعمل متولیان این حوزه باشیم و توجه منطقی و واقعبینانه به مساجد، در صدر مسائل فرهنگی کشور قرار گیرد.